Abstract

مقدمه

شبکه­های اجتماعی فضای مجازی است که برای کاربران خود امکانات، آزادی­­ها، فرصت­ها، آسیب­ها و محدودیت­­های نوینی را به همراه دارد و در جنبه­­های مختلف زندگی افراد تاثیر گذار است. شبکه­های اجتماعی مجازی به عنوان یکی از جدیدترین فناوری­­های ارتباطی ارائه دهندگان فضای جهانی در حوزه­های متعدد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هستند که به کاربران برای حفظ روابط اجتماعی موجود، پیدا کردن دوستان جدید، تغییر و تکامل سایتها و شریک و سهیم شدن در تجربه‌­ها کمک می­کنند و زمینه عضویت، فعالیت و مشارکت هدفمند کاربران را فراهم می­آورند(آتش افروز و همکاران، ۱۳۹۵: ۱۰۵).

افغانستان از جمله کشورهایی است که بیش از یک دهه بااستفاده از تکنالوژی و شبکه­های اجتماعی مجازی فرصت­ها و چالش­هایی را برای کاربران شبکه­های اجتماعی به وجود آورده است، که این فرصت­ها و چالش­ها بر زندگی دانشجویان تاثیر گذار بوده است. افغانستان کشوریست که بیش از سه دهه جنگ با مشکلاتی چون بی سوادی، توسعه نیافتگی، فقر اقتصادی، عدم استفاده درست از منابع تکنولوژیکی و غیره ..مواجه می­باشد. با به وجود آمدن دو دهه دموکراسی و پیشرفت تکنولوژی جامعه رو به پیشرفت بوده، اما این پیشرفت باید مدیریت شده تا از آن به وجه احسن استفاده شود. یکی از چالش­های پیشرفت تحصیلی دانشجویان عدم استفادۀ درست از اوقات فراغت دانشجویی می­باشد. زمان یگانه عنصر برگشت ناپذیر بوده که اگر به شکل درست استفاده نشود جامعه به سوی بحران سوق داده خواهد شد. از همه مهم­تر کاربران شبکه­های اجتماعی مجازی با استفاده از تکنولوژی و اینترنت نوعی ارتباط را به وجود آورده اند که باعث ایجاد فرصت­ها و چالش ها گردیده است. هرچند شبکه اجتماعی با خلق محیط­های دوستانه امکان برقراری ارتباط و وفاق در زندگی اجتماعی را برای کاربران خود به ارمغان آورده اند، اما در کنار امتیازهایی که شبکه­های اجتماعی دارند استفاده بی رویه و اعتیاد گونه از این رسانه­های نوین می­تواند پیامد­های منفی، چالش­های بین نسلی و به طور کلی نابهنجاری­های زیادی را در زندگی افراد به وجود آورند. به عبارت دیگر امروزه در جامعه ما استفاده بی رویه از این شبکه­ها در حال تبدیل شدن به تهدید می­شوند؛ تهدیدی که در صورت عدم شناسایی منجر به بحران­های آتی خواهدشد اما شناسایی این تهدیدها می­تواند گامی موثر در راستای کاهش یا حذف آنها تلقی شود. (رستمی و همکاران، ۱۳۹۶: 106). جنسیت و جغرافیا می­تواند فضای آزاد کننده­ای را برای دسته­ای از جوانان پدید آورده و مرزبندی­های رایج جنسیتی و اجتماعی را در فرهنگ جوانان کم رنگ سازد. همچنین شبکه­های اجتماعی مجازی عموما به تقلیل سرمایه اجتماعی، انزوا و بریدگی از مشارکت­های محسوس و عینی، تغییر روابط از اجتماعات و گروه­های آشنا به اجتماعات شبکه­ای، سوگیری جوانان به سوی آموزش موزاییکی و نیز قطعه قطعه شدن افراطی سلیقه­ها و خرد فرهنگ­ها و در نتیجه تراکم می­انجامد( (همان، 103).

یکی از وظایف اصلی جامعه شناسی تحقیق درباره انسان ها و روابط میان آنها است. گسترۀ این رابطه با عنوان سرمایۀ اجتماعی شناخته می­شود. سرمایه اجتماعی را می­توان شامل بازتاب نهادها، روابط و هنجارهایی ­دانست که در ارتباط به دیگران به کار می­آید(فرقانی، بهار 1397: 41). افراد در شبکه­های اجتماعی از علاقه‌مندی‌ها، افکار و فعالیت‌های خودشان برای اشتراک گذاری با دیگران استفاده می‌کنند که این اشتراک گذاری اتصالات جدیدی را به وجود آورده باعث روابط جنسیتی و دوست یابی جوانان می‌شود. شبکه­های اجتماعی در عالم واقع متشکل از افراد یا سازمان‌هایی هستند که یک یا چند نوع علاقۀ خاص آنها را به هم گره زده است، وابستگی هایی مثل دوستی، خویشاوندی، منافع مشترک، تبادل مالی، علاقۀ خاص به یک موضوع، باورهای مشترک، دانش و هنر و...(خجیر، ۱۳۹۶: 113). شبکه­های اجتماعی به علت بیمکانی حاکم بر اینترنت بر علایق افراد و گروه­های مشارکت کننده بنیان نهاده شده اند. در واقع شبکه­های اجتماعی بر پایۀ مشارکت همگانی بناشده اند. این ویب سایت­های شبکه اجتماعی با فراهم کردن انگیزه و هدف برای فعالیت در رسانه­ای که بیش از این جذابیت کمی داشته، به طور فزاینده­ای افراد را به دنیای آنلاین و دیجیتال در ارتباط با مخاطب است. در این ارتباط جدید، رفتار مخاطب در برابر رسانه دچار دگرگونی می­شود بصورتی که در اثر تماس با این عرصه مخاطب از یک فرد منفصل به مخاطب فعال تبدیل می­شود. این رابطه دو سویه باعث ایجاد ساختاری نوین در نسل جدید رسانه­ها می­شود.

بیان مسئله

جوامع مختلف تحت تاثیر تحولات بسیار عظیم علمی فناورانه به سمت جامعه شبک­ای در حال حرکت اند جامعه شبکه­ای، جامعه­ای است که ساختار آن متاثر از فناوری است. این جوامع با چالش­هایی چون نابرابری اجتماعی، هویت­های جدید، تمایز پذیری و شالوده شکنی نهادهایی نظیر دولت و فرصت­هایی چون نقش انترنیت و شبکه­های اجتماعی در پژوهش، خلاقیت، تعامل و همزیستی جهانی، شکل گیری هویت سیال و غیره روبه رو شده اند(رستمی و همکاران، 106). شبکه­های اجتماعی مجازی در این میان گونه­ای از رسانه­های اجتماعی هستند که بیشترین شباهت را به جامعه انسانی داشته و به فرد امکان برقراری ارتباط با شمار فراوانی از افراد دیگر، فارغ از محدودیت­های زمانی، مکانی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی را می­دهند. نتایج مطالعات محققان نشان داده است که افراد با حضور در شبکه­های اجتماعی و استفاده از گونه­های مختلف رسانه­های اجتماعی از مزایای حضور در این اجتماع مجازی نظیر حمایت اطرافیان، اطلاعات، عواطف و احساسات برخوردار شده و اغلب جوانب زندگی واقعی خود را که نیازمند حضور فیزیکی افراد درکنار یکدیگر نمی­باشد را در این اجتماعات مجازی دارا می­باشند(اکبری‌تبار و همکاران، ۱۳۹۲: 8). این رسانه­ها که نمود واقعی آنها امروزه به صورت شبکه­های اجتماعی(اینستاگرام، تویتر، فیس بوک و غیره.....) و نرم افزارهای پیام رسان تلفن همراه (تلگرام، ایمو، واتس اپ، تانگو و ...) در بین دانشجویان مشهود است، می­تواند مزیت­ها و قابلیت­های مثبت یا اثرات و چالش­های منفی داشته باشد که شناخت آن نیازمند بررسی و مطالعه علمی است. از آنجایی که جمعیت کشور ما مخصوصا شهر کابل جوان است و جوانان تاثیر پذیری و دسترسی بیشتری به فضای مجازی و شبکه­های اجتماعی داشته و به عنوان گروه­های پیشگام جامعه تاثیرگذاری بیشتری بر جامعه دارند در راستای همین، این مطالعه در صدد شناخت نقاط ضعف و تهدید شبکه­های اجتماعی و نرم افزارهای مشهود به اوقات فراغت دانشجویان با ویژگی خاص خود است تا از رهگذر این شناخت، راهبردهای استفاده­ی مناسب از این رسانه­های نوین در بین دانشجویان شهر کابل طراحی شود.

پرسش اصلی این پژوهش عبارت از: شبکه‎‌های اجتماعی مجازی چه تاثیری بر اوقات فراغت دانشجویان شهر کابل دارد؟ ­

اهمیت و ضرورت تحقیق

یکی از پرنفوذ­ترین رسانه­های اجتماعی، شبکه­های اجتماعی مجازی اند که تعداد زیادی از جوانان و دانشجویان به انواع مختلف در اینترنت عضویت دارند. شبکه­های اجتماعی مجازی به عنوان یک فضای باز و بدون قید و شرط برای کاربران خویش در قالب­های مختلف مانند عکس، واژه ها، دست نوشته و...، با گروه خاص و فرد خاص به نمایش و اشتراک گذاشته است. هدف شبکه­های اجتماعی مجازی برقراری ارتباط میان کاربران به طور عام می­باشد. همانطور که فرانسیس کایرنکراس می­گوید:«مهم­ترین چیز درباره یک فناوری نوپدید، چگونگی کارکرد آن نیست، بلکه چگونگی استفاده مردم از آن و تغییراتی است که در زندگی بشر ایجاد می­کند»(همان، 10). مهم­ترین پیامد ظهور جهان مجازی در کنار جهان فیزیکی، بازتعریف توسعه اقصادی، سیاسی و فرهنگی است. می­توان گفت «گروه جدیدی» به جهان ما اضافه شده است که از آن می­توان به «کره زمین مجازی» تعبیر نمود. کره زمین مجازی، جهانی واقعی است که از ظرفیت­های منعطف، متحرک، غیر مرکزی به هم پیوسته، دیجیتالی، قابل دسترسی و از ظرفیت بهره وری غیر قابل مقایسه با «کرۀ فیزیکی زمین» برخوردار است(اکبری‌تبار و همکاران، 1392: 10). شبکه­های اجتماعی مجازی  پدیدۀ بسیار قابل توجه است؛ زیرا در گذشته برای انتشار مطلبی برای عموم می­بایست با پرداخت هزینه­های هنگفت و مشکلات بسیار زیاد از رسانه های ابتدایی مانند تلویزیون، روزنامه­ها و رادیو کمک می­گرفت. اما در عصر کنونی با ظهور شبکه­های اجتماعی مجازی همان اطلاعات را می­توان در اندک زمانی، بدون هزینه و مشکلات منتشر ساخت.

شبکه­های اجتماعی مجازی دارای محاسنی نیز می­باشند، اما آسیب­های بی شماری را نیز باخود به همراه می آورند. افراد در فضای مجازی وارد زندگی تخیلی شده و همه چیز را واقعی فکر می­کنند. در فضای مجازی می­توان به حوزۀ خصوصی دیگران وارد شد و صحبت­هایی را که کاربران در مقابل هم ( رو در رو ) گفته نمی توانند بگویند. استون معتقد است: فضای مجازی به عنوان رسانه­ای با (پهنای باند پایین) در مقایسه با تعامل چهره به چهره، فرصت بیسشتری برای دخیل کردن فرایندهای تفسیر، تخیل وآرزوهای طرفین تعامل در گفتگو، فراهم می­آورد(علی ربیعی و همکاران،1392: 45).

اما انجام پژوهش حاضر در بین دانشجویان شهر کابل اهمیت و ضرورت خاصی دارد. شهر کابل به عنوان پایتخت افغانستان و یکی از مهم­ترین شهرهای افغانستان دارای ارزش­های سنتی و مدرن است. اما با وجود رسانه­ها و فناوری­های ارتباطی، پیوندهای سنتی تاحدودی تضعیف شده است و به نوعی جوانان در بین وضعیت سنتی و مدرن قرار گرفته اند. به عبارت دیگر شکل گیری اجتماعات در فضای مجازی، موجب شده است که اجتماعات در جهان واقعی، به تدریج کم رنگ و بی اهمیت شوند. بنابراین، توجه به این موضوع در این شهر، اهمیت و ضرورت دو چندان می­یابد.

سوالات فرعی پژوهش

سوالات فرعی این پژوهش عبارت اند از اینکه: آیا شبکه­های اجتماعی مجازی برای دانشجویان فرصت است یا چالش؟

راهبردهای مناسب و بهینه­ی استفاده از  شبکه­ها و نرم افزارها در بین دانشجویان شهر کابل چیست؟

فرضیات تحقیق

1. بین استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی و نحوۀ گذراندن اوقات فراغت دانشجویان، رابطه وجود دارد.
2. بین استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی و سلامت دانشجویان رابطه وجود دارد.
3. بین استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی و خلق و خوی دانشجویان رابطه وجود دارد.

روش تحقیق 

تحقیق حاضر، مطالعۀ میدانی است. لذا در آن برای جمع آوری اطلاعات مورد نیاز از ابزار پرسشنامه استفاده شده است. پرسشنامه ابتدا مورد آزمون اولیه قرار گرفته و با استفاده از نتایج بدست آمده، نقایص موجود توسط استادان برطرف و پرسشنامه نهایی تنظیم گردید است.

جامعۀ آماری پژوهش حاضر، دانشجویان دانشگاه رنا، کاردان، کابل و پولیتخنیک شهر کابل است. تعداد جامعۀ آماری در این پژوهش ۲۰۰ نفر می­باشد.

پیشینۀ پژوهش

کمتر پژوهشی یافت می­شود که در رابطه با مسئله تاثیر شبکه­های اجتماعی مجازی بالای دانشجویان شهر کابل صورت گرفته باشد. شبکه­های اجتماعی و استفاده آن در افغانستان  نوشته غیر تخصصی و گزارشی عصمت الله راغب بوده که به شکل علمی بحث نشده و تنها درباره گسترش شبکه­های اجتماعی و استفاده آن بحث نموده است. 1394 نعمت الله ابراهیمی، مصعب عمر و محمد عرفانی در پژوهش تحت عنوان رسانه­های اجتماعی و بیان روایت­های افراطی افغانستان به بررسی رسانه­های اجتماعی به عنوان ابزار بیان و انتشار­ ایدئولوژی­ها و روایت­های افراطی­گری در افغانستان می­پردازد و به طور خاص به بررسی میزان انتشار و ترویج روایت­ها و ایدئولوژی­های سیاسی برگرفته شده از مذهب توسط شبکه­های اجتماعیی  پرداخته است.

مبانی و چارچوب نظری

قبل از پرداختن به نظریۀ کنش ارتباطی هابرماس ابتدا به حوزۀ عمومی مورد نظر وی می­پردازیم. حوزۀ عمومی مورد نظرهابرماس، فضایی است که در آن، افراد به شیوۀ عقلانی بتوانند به بحث بپردازند و به توافق برسند. افراد در این محیط­ها بتوانند به طور برابر باهم شرکت کنند. در این بحث­ها افراد بتوانند مسائل خصوصی خود را مطرح کنند؛ این بحث­ها همیشه باز است و می­توان به آن رجوع و دربارۀ در مورد آن بحث کرد(چیت‌ساز و همکاران، ۱۳۹۴: 11). این ایده(کنش گفتاری در مفهوم عام) در واقع دو طرح آرمانی را در خود دارد...اینکه افراد را به عنوان اعضایی فرض می­گیرد که در یک جامعه ایده­آلی اجتماعی می­شوند؛ این افراد با دو وجه مکمل به کسب هویت مشغولند؛ یکی وجه عام و دیگری وجه خاص آنها. از یک سو یاد می­گیرند که خود را در یک چارچوب عام جهت دهی کنند، یعنی به نحو خود آیین (درمفهوم) کانتی عمل کنند؛ و از سوی دیگر یاد می­گیرند که این خود آیینی را که آنها با هر فاعل اخلاقی دیگر برابر می­سازد جهت رشد یکتایی و ذهنیت فردی بکار گیرند. مید خودآیینی و نیروی رشد خودانگیخته، هر دو را برای وضعیتی به کار می­برد که آن اشخاص در مقام مشارکت کنندگان در یک گفت و گوی عام از قید شکل­های انضمامی و عادی زندگی­رها هستند. عضویت در جامعه با چنین وضعیت آرمانی، به گفته­ی هگل، هم برای خود به مثابه عام و هم برای خود به مثابه­ی فرد خاص به مثابه عنصر جوهری است(یورگن‌هابرماس، ۱۳۸۳: 17). شبکه­های اجتماعی مجازی فضای آزاد و بدون قید و شرط را برای کاربران مهیا ساخته تا افراد بتوانند به طور آزاد وارد بحث شده و در محیط اینترنت نیازهای خود را مطرح کنند و این طرح نیازها سبب محیط گفتگو و مباحثه شده و در این  مباحثه افکار جدیدی شکل می­گیرد. هابرماس می­افزاید روابط میان گویندگان و شنوندگانی که از توان ارتباط برخوردارند، موجب می­شود تا یکی دیگر از کارکردهای گفتار، که همان شیوه یا کاربرد زبان عادی تلفیق شده است، وارد عمل شود. در کاربرد توصیفی زبان، هر گفتار کنش نوعی در بردارندۀ قول صمیمیت یا صداقتی است که با آن، گوینده احساسات، نیازها و نیت­های درونی خود را برای شنونده ابراز می­کند. درست در همین بعد است که گفتار، شنونده را به دنیای درونی احساس­ها وانگیزه­های من و همین طور به ارزیابی صحت گفته های من می­کشاند. پس احساسات باعث می­شود روابط بین افراد، صمیمی شده، نیازهای خود را بیان و انرژی عاطفی خود را در این محیط مصرف کنند. اگر بخواهیم نظریۀ کنش ارتباطی را به صورت مدل علی درآوریم، به صورت ذیل می­باشد. پس محیط تعاملی اینترنت را می­توان فضایی در نظر گرفت که کاربران به راحتی در آن به گفتگو می­پردازند. از طرفی، فضای صمیمیت و ابراز احساسات در محیط­های تعاملی اینترنت شکل می­گیرد که کاربران از یکدیگر تاثیر پذیرفته، نیازها و مسائل و مشکلات خود را برای هم مطرح و انرژی عاطفی خود را در این محیط­ها مصرف می­کنند؛ که احتمالا این تخلیۀ انرژی می­تواند بر ارزش­های خانواده و ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر موثر واقع شود(چیت‌ساز و همکاران، ۱۳۹۴: 111).

شبکه­های اجتماعی مجازی و اوقات فراغت دانشجویان

اوقات فراغت دانشجویان یکی از فرصت­های نایاب در دوران تحصیلی بوده که از آن به عنوان فرصت­های فعال استفاده می­توانند که با ورود شبکه­های اجتماعی مجازی این فرصت دچار عدم کنترول شده از یکسو شبکه­های اجتماعی مجازی به عنوان فرصت زمینۀ ارتباطات بیشتر را برای کاربران ایجاد نموده است و از طرفی به عنوان چالش باعث عدم تفکیک اوقات فراغت فعال و غیر فعال گردیده است. یکی از خصوصیات کیفی اوقات فراغت در دنیای معاصر، کاهش سهم " اوقات فراغت فعال" و افزایش نقش "فراغت غیرفعال" بوده است. فراغت فعال نوعی از گذراندن اوقات فراغت است که معمولا با تحرک جسمانی، فعالیت ذهنی و خلاقیت، همراه است؛ مانند فعالیت­های ورزشی، گردشگری، هنرآفرینی و مشارکت در خدمات اجتماعی. در حالی که فراغت غیر فعال، نوعی گذراندن فراغت است که معمولا جنبه­ای ایستا و انفعالی دارد؛ مانند تماشاکردن، مطالعۀ آزاد، سرگرمی و...که خصلت مصرف کنندگی در آنها غالب است(خالد و همکاران، ۱۳۹۵: 131). اوقات فراغت زمان طلایی برای پژوهش و تحقیق دانشجویان بوده که از آن می­توانند برای توسعه و رشد دانش خویش استفاده نمایند. در عصر کنونی اوقات فراغت دانشجویان را شبکه­های اجتماعی مجازی اشغال نموده و وارد سیستم روانی دانشجویان شده است که از یکسو سلامت روانی و اجتماعی دانشجویان را مختل ساخته و از سوی دیگر باعث انزوای اجتماعی دانشجویان از دوستان و خانواده ها گردیده است. یکی از مسائل مهمی که درباره گرفتاری­های اجتماعی در جهان امروز به چشم می‌آید، میزان انزوای اجتماعی و گسستگی حاصل از آن است که از لحاظ ذهنی در انسان احساس بی پناهی مضاعف و عدم امنیت و اعتماد و از این طریق احساس محرومیت و عدم رضایتمندی از زندگی ایجاد می­کند. این مسئله به خودی خود ایجاد کننده چند مشکل اساسی برای جامعه است، چرا که از یک طرف فرد را از وارد شدن به روابط اجتماعی که به نحوی نیازهای اساسی اش را برطرف می­کند، محروم می‌سازد و از طرف دیگر، امکان فراهم آمدن زمنیه­های همبستگی اجتماعی را از بین می­برد( ربیعی و همکاران، ۱۳۹۲: 58).

شبکه­های اجتماعی مجازی چالشی بر اوقات فراغت دانشجویان

یکی از چالش­های فرا روی دانشجویان با استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی در اوقات فراغت به  وجود آمدن افکار خیالی و عدم توجه به واقعیت­های زندگی است. شبکه­های اجتماعی باعث به وجود آمدن فضای مجازی شده که افکار فرد را با توهم و خیال پردازی آمیخته ساخته و از واقعیت­های عینی زندگی دور می سازد. به عقیدۀ هابرماس، گیدنز، فوکویاما و پوتنام اینترنت مانع توجه افراد به اجتماع واقعی می­شود، زیرا تعاملات شبکه­ای آنها از میزان ارتباطات مستقیم شان پیشی می‌گیرد(خالد وهمکاران،­۱۳۹۵: 131). پیوندهای اینترنتی از دیدگاه این گروه، به ندرت به ترویج دوستی­های عمیق، ارائۀ غیرملموس(مانند حمایت عاطفی) و ارائۀ کمک­های مادی واقعی منتهی می­شود؛ کار با اینترنیت نه تنها زمان پرداختن به سایر فعالیت­ها را کاهش می‌دهد، بلکه توجه افراد را از محیط اطراف خود باز می‌دارد و چون هم زمان، تعاملات عمیق‌تر خارج از شبکه را کاهش می‌دهد، افق دید و چشم اندازهای فکری افراد را محدود می‌کند و این وضعیت بر احتمال افسردگی و احساس تنهایی کاربران می‌افزاید(همان، 131). این مشکل باعث می­شود تا فرد به دور از واقعیت­های زندگی در فضای مجازی خیال پردازی نموده هنگامی که با مشکلات زندگی مواجه می­شود به جای پیدا نمودن راه حل و یا مشوره با دوستان و اعضای فامیل پا به فرار گذاشته و دچار افسردگی می­شود. این افرد نمی‌تواند از پس مشکلات یاد شده برآید و احساسات اش واقعیت­های زندگی را قبول نمی­کند. افسرده­گی برخاسته از خیال پردازی باعث انزوای اجتماعی دانشجویان که خود یک نوع مریضی است می­شود.

زمان فراغت یکی از عناصر پیشرفت و سرنوشت ساز برای جوامع توسعه یافته می­باشد. با پیشرفت تکنولوژی در قرن ۲۱ استفاده از اوقات فراغت به یک مسئله مهم در عرصه­های مختلف پیشرفت علمی پژوهشی مبدل گردیده است. که این پیشرفت مدیون استفادۀ درست افراد از زمان فراغت است. اوقات فراغت یکی از پدیده‌هایی است که توجه بسیاری از صاحب نظران به ویژه جامعه شناسان و متخصصان علوم اجتماعی را به خود جلب کرده است. متخصصان و کارشناسان علوم اجتماعی نگاهی ویژه به این موضوع دارند. جامعه شناسان، فراغت را واقعیتی کاملاً تازه تصور می‌کنند که در نتیجۀ انقلاب صنعتی و توسعۀ  اجتماعی و اقتصادی جهان امروز پدید آمده است و تحت تاثیر این تغییرات صورت جهانی به خود گرفته است. امروزه فعالیت­های اوقات فراغت از چنان اهمیتی برخوردار شده است که کارشناسان از آن به مثابه آیینه فرهنگ یاد می‌کنند. در این معنا چگونگی گذران اوقات فراغت افراد یک جامعه به میزان زیادی معرف خصوصیات فرهنگی آن جامعه است(آتش افروز و همکاران، ۱۳۹۴: 62).

پرسشنامۀ علمی

همچنان در جدول شماره (1) دیده می‌شود که میزان استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی(­27.5 در صد) بسیار زیاد (20 درصد) زیاد (30.5 درصد­) متوسط، (14.5 درصد) کم و (­7.5 درصد) کم بوده است که این بیانگر این مطلب است اکثریت پاسخگویان یعنی 95 درصد دانشجویان به اینترنیت دسترسی داشته و از آن استفاده می‌کنند.    

جدول شماره (1)

در مورد  میزان تمرکز فکری دانشجویان در هنگام تحصیل با شبکه­های اجتماعی مجازی دیده می‌شود که (­9.5 درصد) بسیار زیاد، (­22.5 درصد) زیاد، (­27.5 درصد) متوسط (­22.5 درصد) کم و (­18 درصد) بسیار کم  بوده که از آمار چنین به دست می‌آید، اکثریت دانشجویان به نسبت استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی از تمرکز فکری برخوردار نبوده که تمرکز فکری یکی از موضوعات مهم و سرنوشت ساز در عرصه یادگیری دانشجویان می‌باشد. جدول شماره (2) بیانگر این موضوع می‌باشد.

جدول شماره (2)

در مورد میزان ساعت استفاده از اینترنت دانشجویان در هفته (­14.5 درصد) یک ساعت در هفته (­12.5 درصد) از یک الی دو ساعت در هفته (­17 درصد) از دو الی سه ساعت در هفته (­17 درصد) از سه الی چهار ساعت در هفته (­40 درصد) بیش از چهار ساعت در هفته با شبکه­های اجتماعی مجازی مصروف هستند. که جدول شماره (3) بیان گر این مسئله می­باشد. استفادۀ سه الی چهار ساعت در هفته بیانگر اینست که اکثر دانشجویان بطور معمول با شبکه­های اجتماعی مجازی زیاد مصروف نیستند.  جدول شماره (3)

جدول شماره (4)

درمورد چالش زا بودن شبکه­های اجتماعی (19.5درصد) کاملا موافق، (37.5 درصد) موافق،(27 درصد) بدون نظر، (12 درصد) مخالف، (­4 درصد) کاملا مخالف بوده اند. در این مسئله اکثریت دانشجویان به این نظرند که شبکه­های اجتماعی مجازی یک چالش بر اوقات فراغت می­باشد. جدول شماره (4) بیانگر این مسئله است.

جدول شماره (5)

در مورد فرصت بودن شبکه­های اجتماعی مجازی (16.5 درصد) کاملا موافق، (50 درصد) موافق، (20 درصد) بدون نظر، (9 درصد) مخالف و (4.5 درصد) کاملا مخالف اند، که این گزارش بیانگر اینست که شبکه­های اجتماعی مجازی به ترویج تعییرات مثبت کمک می‌کند و بر تعداد ارتباطات رو در رو و تلفنی می­افزاید که باعث تسهیل روابط اجتماعی موجود و نیز ایجاد الگوهای مشارکت مدنی و اجتماعی می‌گردد.

جدول شماره(6)

در مورد غیرقابل کنترول بودن شبکه­های اجتماعی مجازی (20 درصد) کاملا موافق، (39 درصد) موافق، (21 درصد) بدون نظر، (­14 درصد) مخالف و (­6 درصد) کاملا مخالف اند. از امار مذکور چنین بدست می­آید که اکثریت دانشجویان به این باوراند که شبکه­های اجتماعی مجازی غیر قابل کنترول اند. جدول شماره (6) بیانگر این مسئله است.

فرضیه اول

بین استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی و نحوۀ گذراندن اوقات فراغت دانشجویان، رابطه وجود دارد. این رابطه یک رابطه منفی بوده یعنی هر چقدر دانشجویان اوقات فراغت شان را با شبکه­های اجتماعی مجازی بگذرانند میزان استفاده شان از شبکه­های اجتماعی در اوقات فراغت بیشتر می‌شود. طبق آمار جدول شماره (7) 23 درصد (بسیار زیاد)، 26 درصد (زیاد) که مجموعا 49 درصد از دانشجویان در هنگام اوقات فراغت مصروف شبکه­های اجتماعی مجازی بوده که این نوع مصروفیت گذراندن اوقات غیر فعال به حساب می­آید. 

جدول شماره (7)

فرضیه دوم

بین استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی و سلامت دانشجویان رابطه وجود دارد. این رابطه به دو صورت بوده دانشجویی که این رابطه را یک فرصت تلقی نموده و از آن به عنوان یک رابطۀ مثبت یعنی استفادۀ فعال و برقرای ارتباط برای شریک ساختن و تبادل افکار استفاده شده و در صورت دوم  یک رابطه منفی بوده زیرا شبکه­های اجتماعی مجازی باعث به وجود آمدن فضای مجازی شده که افکار فرد را با توهم و خیال پردازی آمیخته ساخته که باعث افکار خیالی شده و فرد را از واقعیت­های عینی زندگی دور می­سازد که این خود بر افسردگی و احساس تنهایی کاربران می‌افزاید و سلامت دانشجویان را با خطر مواجه می‌سازد.

جدول شماره (8) بیانگر این موضوع است. 

جدول شماره (8)

فرضیه سوم

بین استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی و خلق و خوی دانشجویان رابطه وجود دارد. فعالیت­های دانشجویان در صفحات مجازی باعث به وجود آمدن شک و تردید در بین جوانان می‌گردد. شک و تردید در تصمیم گیری های زنده‌گی دانشجویان تاثیر منفی گذاشته و بر رفتار، خلق و خوی کاربران تاثیر منفی دارد. شکل شماره (9) بیانگر این موضوع است.

شکل شماره(9)

یافته های تحقیق

یافته­های تحقیق حاضر نشان می‌دهد که اکثریت پاسخگویان یعنی 83 درصد در گروه سنی 18 تا 25 قرار داشتند. از نظر جنسیت هم حدود 37 درصد زن و 62 درصد مرد بوده اند. بیشترین درصد از پاسخگویان را مردان تشکیل داده اند و این تفاوت ناشی از تعداد بیشتر دانشجویان ذکور نظر به اوضاع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شهروندان افغانستان به خصوص کابل می­باشد. از نظر سطح علمی 98 درصد از پاسخگویان به سویۀ لیسانس و 2 درصد از پاسخگویان به سویۀ ماستر بوده اند.

نتیجه گیری

شبکه­های اجتماعی مجازی در دو دهۀ اخیر جایگاه قابل توجهی را در بین کاربران پیدا نموده است و به لحاظ عمومیت یافتن در بین کاربران بدون قید و شرط به شکل غیر قابل کنترول در میان مرزهای ملی به عنوان یک شبکه به وجود آمده است. شبکه­های اجتماعی مجازی نه تنها افراد را بلکه توجه دانشجویان را هم به خود جلب نموده است. دانشجویان با استفاده از اوقات فراغت خویش برنامه­های خود را طبق شبکه­های اجتماعی مجازی طرح ریزی نموده و وقت خود را صرف آن می‌کنند. شبکه­های اجتماعی مجازی تغییرات وسیعی را در زندگی روزمره انسان­ها به وجود آورده اند. با وجودی­که عمر خیلی زیادی ندارند اما در زندگی افراد نقش پررنگی را داشته اند قسمی­که روزانه حداقل یکبار به صفحات اجتماعی و شخصی خود در شبکه­های اجتماعی که عضو هستند سر می‌زنند. شبکه­های اجتماعی مجازی ابعاد مختلف زندگی افراد را تحت تاثیر خود قرار می­دهد. یکی از ابعاد سبک زندگی که می­توان گفت تا حدود زیادی تحت تاثیر شبکه­های اجتماعی مجازی می باشد اوقات فراغت دانشجویان است. کاربران شبکه­های اجتماعی مجازی اوقات فراغت خود را در شبکه­های اجتماعی مجازی برنامه ریزی می­کنند. با توجه به اهمیت این موضوع و شناخت رابطه شبکه­های اجتماعی مجازی و اوقات فراغت دانشجویان تحقیق حاضر به همین مسئله یعنی تاثیر شبکه­های اجتماعی مجازی بر اوقات فراغت دانشجویان شهر کابل انجام شده است. یافته­های تحقیق حاضر نشان می‌دهد که اکثریت پاسخگویان یعنی ۸۳ درصد در گروه سنی ۱۸ تا ۲۵ سال قرار داشتند. از نظر جنسیت هم حدود ۳۷ درصد زن و ۶۲ درصد مرد بوده اند. بیشترین درصد از پاسخگویان را مردان تشکیل داده اند و این تفاوت ناشی از تعداد بیشتر دانشجویان ذکور نظر به اوضاع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شهروندان افغانستان به خصوص کابل می­باشد. از نظر سطح علمی ۹۸ درصد از پاسخگویان به سویۀ لیسانس و ۲ درصد از پاسخگویان به سویۀ ماستر بوده اند. شبکه­های اجتماعی از یکسو فرصتی خوبی برای کاربران بوده زیرا با ارتباط برقرار نمودن و دوست یابی مرزها را از بین برده و توانسته ند با یکدیگر ارتباط برقرار نمایند که این برای کاربران و مخصوصا دانشجویان فرصت خوبی تلقی می‌گردد. اما به عنوان چالش برای عده یی از دانشجویان  افکار فرد را با توهم و خیال پردازی آمیخته ساخته و از واقعیت­های عینی زندگی دور می­سازد. به عقیدۀ هابرماس، گیدنز، فوکویاما و پوتنام اینترنت مانع توجه افراد به اجتماع واقعی می­شود زیرا تعاملات شبکه­ای آنها از میزان ارتباطات مستقیم شان پیشی می‌گیرد. پیوندهای اینترنتی از دیدگاه این گروه، به ندرت به ترویج دوستی­های عمیق، ارائۀ غیرملموس(مانند حمایت عاطفی) و ارائۀ کمک­های مادی واقعی منتهی می­شود؛ کار با اینترنیت نه تنها زمان پرداختن به سایر فعالیت­ها را کاهش می‌دهد، بلکه توجه افراد را  از محیط اطراف خود باز می‌دارد و چون هم زمان، تعاملات عمیق‌تر خارج از شبکه را کاهش می‌دهد، افق دید و چشم اندازهای فکری افراد را محدود می‌کند و این وضعیت بر احتمال افسردگی و احساس تنهایی کاربران می‌افزاید. اوقات فراغت زمان طلایی برای پژوهش و تحقیق دانشجویان بوده که از آن می­توانند برای توسعه و رشد دانش خویش استفاده نمایند. در عصر کنونی اوقات فراغت دانشجویان را شبکه­های اجتماعی مجازی اشغال نموده و وارد سیستم روانی دانشجویان شده است که از یکسو سلامت روانی و اجتماعی دانشجویان را مختل ساخته و از سوی دیگر باعث انزوای اجتماعی دانشجویان از دوستان و خانواده­ها گردیده است. یکی از مسائل مهمی که درباره گرفتاری­های اجتماعی در جهان امروز به چشم می‌آید، میزان انزوای اجتماعی و گسستگی حاصل از آن است که از لحاظ ذهنی در انسان احساس بی پناهی مضاعف و عدم امنیت و اعتماد و از این طریق احساس محرومیت و عدم رضایتمندی از زندگی ایجاد می­کند. پس در نتیجه گفته می‌توانیم که شبکه­های اجتماعی مجازی با استفاده درست آن یک فرصت تلقی شده و باعث شگوفایی جامعه می‌شود اما به عنوان یک چالش تهدیدی بر اوقات فراغت دانشجویان بوده از یک‌طرف اوقات فراغت دانشجویان را تهدید نموده و از طرفی باعث به وجود آمدن افکار خیالی توام با انزوای اجتماعی می‌شود.