Abstract

قفقاز جنوبی به لحاظ ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی همواره برای قدرت‎‌های بزرگ و به ویژه روسیه از اهمیت خاص برخودار بوده است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سابق و تغییرات ژئوپلتیکی در منطقه‌ای قفقاز جنوبی و احیای دوبارۀ روسیه در دوره‌ی پوتین، بر اهمیت این منطقه در سیاست خارجی روسیه بیشتر از گذشته افزوده شده است. با توجه به همسایه‌گی و اشتراک تاریخی و فرهنگی روسیه با این منطقه از یک سو و حضور قدرت‎‌های رقیب با رویکرد‎‌های تک‌خواهانه و رقابتی در قفقاز جنوبی از سوی دیگر، اهمیت آن را برای روسیه در دورۀ پوتین بیشتر ساخته است. روسیه پس از روی کار آمدن پوتین،‌ منطقۀ قفقاز جنوبی را به عنوان (حیاط خلوت) و عمق استراتژی در سیاست خارجی خود تعریف کرده است. قفقاز جنوبی پس از جنگ سرد برای روسیه در بعد سیاسی-امنیتی، ‌اقتصادی و فرهنگی در قالب سیاست‎‌های منطقه‌ای یا آسیا‌‌‌‌‌‌گرایی این کشور تعریف شده است و روسیه برای کنار زدنِ قدرت‎‌های جهانی و منطقه‌ای از این منطقه، با رویکرد‎‌های تقابل جویانه و با ابزار‎‌های نرم برخورد کرده است. ویژه‌گی‎‌های ثابت منطقۀ قفقاز جنوبی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، با آنکه برای روسیه یک امتیاز سازنده برای احیای دوباره روسیه به عنوانِ قدرت تاثیرگذار جهانی مهم بوده است؛ اما این ویژۀگی‎‌ها برای قدرت‎‌های بزرگ جهانی مانند امریکا، اروپا و قدرت‎‌های منطقه‌ای مانند ایران، ترکیه و چین نیز جذابیت‎‌های داشته است که روسیه حضور آنان را به مثابه‌ی تهدید و تقابل با منافع خودش تعریف کرده است.

بیان مسئله

 

روسیه پس از یازده سپتامبر با رویکرد‎‌های عمل‌گرایانه برای بقای جایگاه سیاسی و اقتصادی‌اش در ساختارِ نظام بین الملل سیاست‎‌های خود را سازماندهی کرده است. تقویت جایگاه روسیه به عنوانِ هژمون منطقه‌ای یکی از سیاست‎‌های پوتین پس از یازده سپتامبر بوده است که مناطق نزدیک به خود را با نگاه‎‌های آسیا گرایی در سیاست‎‌های خارجی کشورش تعریف کرده است. سیاست‎‌های منطقه‌گرایی یا آسیاگرایی پوتین یکی از تاثیر گذارترین سیاست‎‌های بوده است که جایگاه روسیه را در معادلات و مبادلات اقتصادی و سیاسی برجسته ساخته است. مناطقِ نزدیک با جغرافیای روسیه، برای این کشور از اهمیت زیادی برخوردار است و پوتین نیز همواره مناطق نزدیک با جغرافیای روسیه را زیر عنوان میراثِ گذشته‌ی شوروی تعریف و توصیف کرده است که قفقاز جنوبی نیز شامل این تعریف می‌شود.

 قفقاز جنوبی به دلایل مختلفی از جمله موقعیت جغرافیایی ویژه آن در زمینه حلقه‌ی ارتباطی میان شمال - جنوب و شرق - غرب و هم‌چنان نوع نگاه قدرت‎‌های منطقه‌ای و قدرت‎‌های فرامنطقه‌ای همواره از اهمیت فوق العاد‌های برخودار بوده است، به نحوی که حاکمانِ روسیه همیشه از این منطقه به عنوان «حیاط خلوت» سیاسی خود یاد کرده اند. روس‌ها چه در دوره‎‌های تزار‌ها و چه در دوره‌‌ی بلشویک‎‌ها و بعداز آن در دوره‌ی پوتین توجه خاصی به این منطقه داشته اند، مهم‌ترین نقطۀ اشتراک حکومت‎‌های روسیه در دوره‎‌های مختلف در ارتباط با این منطقه، حساسیت نسبت به حضور کشور‎‌های فرا‌منطقه‌ای و به ویژه کشور‎‌های غربی در منطقۀ مذکور بوده است. اگر چه مصداق کشور‎‌های رقیب در زمان‎‌های مختلف ممکن است متفاوت بوده باشد؛ اما مسئله مهم نوع نگاه روس‌‌ها نسبت به حضور بازیگران خارجی در قفقاز جنوبی می‌باشد که به نظر می‌رسد همواره در طول تاریخ حفظ شده است.

در بابِ چرایی اهمیت این منطقه در سیاست خارجی روسیه دلایل مختلفِ می‌تواند وجود داشته باشد، زمانی روسیۀ تزاری این  منطقه را حلقه ارتباط خود به آب‎‌های گرم می‌پنداشت و زمانی هم اتحاد شوروی آن را حدِ فاصل متمایز کننده دو پیمان نظامی ناتو و ورشو می‌خواند و اکنون نیز آن را با نگاه‎‌های "آسیا گرایی"، عرصه ی برای رقابت با قدرت‎‌های غربی و منطق‌های بر سر‌‌مسیر‎‌های انتقال انرژی می‌پندارند. بنابراین دلایلی از این دسته را بایستی از جمله عوامل تداوم دهنده‌ای الگوی رفتاری سیاست خارجی روسیه در منطقۀ‌ای قفقاز جنوبی در نظر گرفت، به طوری که به نظر می‌رسد تغییرات محیطی داخلی و خارجی در این منطقه هیچ نوع تاثیری  بر سیاست خارجی روسیه و نوع نگاه حاکمان روس‌ها نداشته است. به عبارت روشن‌تر تغییر حکومت از تزار به بلشویک و حتی فروپاشی شوروی به عنوان یک تغییر داخلی در سطح خُرد و با تاثیرات بین المللی در سطح کلان تفاوت در برابر ققفاز جنوبی ایجاد نکرده است.

پس از فروپاشی شوروی نیز روسیه در استراتیژی جدید خود با به‌کار گیری اصطلاح " خارج نزدیک" دل مشغولی و نگرانی خود نسبت به جمهوری‎‌های سابق که قفقاز جنوبی نیز جزء از آن می‌باشد را اعلام کرده است.اما آنچه که موضوع تحقیق حاضر می‌باشد بررسی جایگاه قفقاز جنوبی پس از روی کار آمدن پوتین یعنی بعد از حمله‌ی یازدۀ سبتامبر است که نقش و جایگاه کشور‎‌های منطقۀ قفقاز جنوبی  را در سیاست خارجی روسیه تبیین و توصیف می‌کند. این موضوع زمانی اهمیت پیدا می‌کند که روسیه بعداز حمله‌ی یازدهم سپتامبر  و روی کار آمدن ولادیمیر پوتین در رآس هرم قدرت سیاسی روسیه از یک‌طرف  و آمدنِ تغییرات در ساختارِ نظام بین المللی و همکاری روسیه با سایرِ بازیگران منطقه‌ای و جهانی در برابر تروریسم از سوی دیگر؛ انعطاف‌پذیری روسیه را نسبت به افزایش همکاری امریکا با جمهوری‎‌های منطقۀ قفقاز جنوبی موجب گردیده است. از طرف دیگر نزدیکی کشور‎‌های آذربایجان و گرجستان با اعضای ناتو و بلند گرفتن اهمیت ژئوپولیتیک و ژئو اکونومیک این منطقه خود رویکرد دولت روسیه را نسبت به کشور‎‌های قفقاز جنوبی و امریکا متحول ساخت و دولت روسیه این بار قفقاز جنوبی را میدانِ رقابت میان شرق و غرب توصیف و بر تقویت جایگاه سیاسی و امنیتی خود در این منطقه تلاش ورزیده است.

اهمیت و ضرورت تحقیق

 

 روسیه از زمره قدرت‎‌های اثر‌گذار در معادلات جهانی‌ست و نقش این کشور در تمام ابعاد بزرگ جهانی از سیاست گرفته تا اقتصاد و امنیت چه قبل از فروپاشی اتحاد شوروی و چه بعد از آن در جهان ملموس بوده است. امروزه روسیه به عنوان قدرت نظامی در جهان از اهمیت بلند برخوردار بوده و بررسی سیاست خارجی این کشور در منطقۀ قفقاز جنوبی که یکی از مناطق استراتیژیک برای روسیه خوانده می‌شود؛ از اهمیت بارزِ برخوردارد است. در عین حال واکاوی پهلوی‎‌های پنهان و بازی‎‌های سیاسی روسیه از یک طرف و سیاست‎‌های امنیتی این کشور از طرف دیگر در این منطقه اهمیت تحقیق را ارزشمند و با اهمیت می‌سازد.

اهداف تحقیق

 

در مورد سیاست خارجی روسیه در منطقۀ قفقاز جنوبی در افغانستان تا حال تحقیق صورت نگرفته است و این تحقیق می‌تواند در دو بعد در افغانستان حایز اهمیت باشد.

• کاربرد علمی: با آنکه روسیه یکی از بازیگران اثر گذار در معادلات منطقۀ و جهانی‌ست و شناخت اصول سیاست خارجی این کشور در منطقه و جهان برای سیاست گذاران افغانستان نیز با اهمیت خوانده می‌شود. این تحقیق به لحاظ تئوری برای سیاست گذاران و تیوری‌پردازان افغانستان از ارزش زیادی بر خوردار است.
• اهمیت کاربردی: روسیه یکی از بازیگران تاثیر‌گذار در سیاست‎‌های منطقه‌ای خوانده می‌شود و سیاست‎‌های این کشور نه تنها در معادلات جهانی‌ بل در معادلات منطقه‌ای به شمول افغانستان اثر گذاری‎‌های خاص‌اش را داشته است. به لحاظ کاربردی این تحقیق برای بررسی و شناخت مولفه‎‌های تاثیر گذار و روشن شدن اهداف سیاسی-امنیتی روسیه در منطقه‌ای قفقاز جنوبی و آسیا برای سیاست گذاران خارجی افغانستان حایز اهمیت می‌باشد.

پیشینه‌ی تحقیق

 

با توجه به اهمیت و تاثیر گذاری روسیه به عنوان قدرت بزرگ در بلوک شرق، در راستای سیاست‎‌های خارجی آن پس از روی کار آمدن پوتین تحقیقات بیرونی صورت گرفته است. سیاست‎‌های خارجی روسیه در دوران پوتین در منطقۀ قفقاز جنوبی همواره مورد توجه پژوهش‌گران بوده است و محققان به گونه‎‌های مختلف، سیاست‎‌های روسیه را در این منطقه مورد مطالعه و ارزیابی قرار داده اند که مهم‌ترین آن قرار ذیل نگاشته شده است:

واعظی محمود در مقالۀ تحت عنوان « نگاه نظامی- امنیتی روسیه در قفقاز» نگاشته شده است که نقش آفرینی روسیه در معادلات امنیتی و سیاسی قفقاز از بالا به پاینی است یعنی روسیه به عنوان قدرت بزرگ منطقه‌ای به گونه‌ی یکجانبه برای تثبیت جایگاه‌اش تلاش نموده است. از دید نویسنده‌ی این مقاله، روسیه به عنوان قدرت اثر‌گذار در معادلات جهانی و منطقه‌ای نقش سازنده در امور امنیتی و سیاسی قفقاز دارد اما حضور کشور‎‌های غربی مانند امریکا و سایر بازیگران منطقۀ باعث شده است تا روسیه با رویکرد تقابل جویانه در این منطقه برخورد کند (واعظی،۱۳۸۹:ص ۲۸).

احمد کاظمی در مقالۀ  تحت عنوانِ «امنیت در قفقاز جنوبی» نقش و اثر گذاری روسیه  را در منطقه‌ای قفقاز جنوبی برازنده عنوان کرده است. نویسنده این مقاله نگاشته است: دست اندازی قدرت‎‌های بزرگ منطقه‌ای و جهانی در قفقاز جنوبی خود زمینه‌ی رقابت را میان شرق و غرب مساعد ساخته و از این میان روسیه و امریکا در حال حاضر در تقابل با هم قرار دارند که این خود امنیت و ثبات منطقه قفقاز را زیر سیطره اش قرار داده است. از دیدگاه این نویسنده، نقش روسیه به عنوان قدرت منطقه‌ای در فربه شدن نا امنی‎‌ها در قفقاز جنوبی برازنده خوانده شده است (کاظمی،۱۳۸۴:ص ۸۴ ).

افشین زرگری، در مقالۀ زیر عنوانِ "ریشه‎‌ها و ابعاد رویا رویی آمریکا و روسیه در قفقاز" نگاشته است: موقعیت ژئوپولیتیک و ژئواکونومیک قفقاز و نقش آن در افزایش توجۀ  بازیگران منطقه‌ای و بین المللی به این منطقه، علل رویا رویی روسیه و امریکا در منطقه را در متفاوت بودن اهداف این دو بازیگر عنوان می‌کند. نویسنده‌گان این مقاله اهدافی چون مهار اسلام گرایی، ارائۀ الگویی برای کشور‎‌های منطقه و جلو گیری از نفوذ بیش از حد روسیه را از جمله اهداف امریکا و موارد چون منافع اقتصادی، منافع قومی- فرهنگی از طریق حمایت از حقوق اقلیت روسی تبار ساکن در منطقه و منافع نظامی- امنیتی را طریق ممانعت از تسلط بازیگران خارجی و ایجاد پایگاه‎‌های نظامی توسط آن‌ها را از مهم‌ترین اهداف روسیه در منطقه قفقاز جنوبی می‌دانند (زرگر،۱۳۸۶:ص۸۷).

علی‌رضا نوری، در مقالۀ تحت عنوانِ "دکترین عملی سیاست خارجی و دفاعی مدودف، اصول و اهداف" نگاشته است که تحولات نظامی در قفقاز جنوبی منجر به گشوده شدنِ فصل تازه‌ای در سیاست خارجی روسیه و روابط این کشور با غرب و سایر بازیگران منطقه‌ای گردیده است، به گونۀ که حتی برخی‎‌ها از این وضعیت به عنوان "جنگ سرد جدید" نام می‌برند. نویسنده در این مقاله اشاره می‌کند که موضوع قرار گیری سپر موشکی آمریکا در اروپای شرقی همچنان برنامه‌ریزی برای عملیاتی کردن موج سوم گسترش ناتو به شرق به همراه دستور کار قرار گرفتن موضوع پذیرش گرجستان و اوکراین در ناتو، منجر به اتخاذ تدابیری از سوی روسیه برای مقابله با این تهدیدات شده که می‌توان طرح دکترین جدید سیاست خارجی و دفاعی روسیه از سوی مدودف را در همین راستا تفسیر کرد.

وی همچنان بر این باور است که مخالفت با انقباض منافع روسیه در منطقۀ قفقاز و مقابله با یکه‌تازی‎‌های آمریکا از جمله موارد قابل انطباق با دکترین سیاست خارجی مدودف و پوتین خوانده شده است (نوری، ص ۱۴: ۱۳۸۷).

مسعود الماس، در مقالۀ زیر عنوانِ "قفقاز، تعامل یا تقابل"، بیان داشته است که امریکا و روسیه در منطقه‌ای قفقاز جنوبی در تقابل با هم قرار دارند و این امر باعث گشته تا این دو قدرت بزرگ سایر بازیگران نیز شامل این رقابت شوند. از دید نویسنده قفقاز جنوبی یکی از مهم‌ترین منطقه در سیاست خارجی روسیه تعریف شده است و حضور امریکا در این منطقه برای روس‌ها قابل پذیرش نبوده و روی همین دلیل روسیه و امریکا در این منطقه در تقابل با هم قرار دارند (الماس مسعود، ص ۱۰۲: ۱۳۸۹).

الهه کولایی در مقاله‌اش زیر نامِ "الگویی رفتاری روسیه در گرجستان، تداوم یا تغییر" بیان داشته است که پس از فروپاشی شوروی علیرغم دشواری‎‌ها و مشکلات داخلی، روسیه الگوی رفتاری پیشین خود در قفقاز و آسیای مرکزی را دنبال کرده است. نویسنده‌ی این مقاله اشاره می‌کند که قفقاز جنوبی به دلیل قرار گیری میان روسیه و خاور میانه و نقش آن در احیای نفوذ روسیه از اهمیت فوق العاده برای این کشور برخوردار است و به همین دلیل روسیه پس از فروپاشی شوروی تلاش داشته که مجددآ به این منطقه  برگردد (کولایی،۱۳۷۶: ص۶۸).

سوالات تحقیق

 

سوال اصلی:

جایگاه قفقاز جنوبی در سیاست خارجی روسیه بعداز روی کار آمدن پوتین چه بوده است؟

سوال‎‌های فرعی تحقیق

1. پیوند‎‌های سیاسی- امنیتی روسیه با کشور‎‌های منطقۀ قفقاز جنوبی چی می‌باشد؟
2. پیوند‎‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور‎‌های منطقۀ قفقاز جنوبی با روسیه چی می‌باشد؟
3. رقابت روسیه با قدرت‎‌های بزرگ منطقه و جهان، چه تاثیر بر جایگاه قفقاز جنوبی داشته است؟

فرضیۀ تحقیق:

با احیای قدرت روسیه در دوران پوتین پیوند‎‌های اقتصادی، سیاسی-امنیتی و فرهنگی روسیه با منطقۀ قفقاز جنوبی افزایش یافته است. جایگاه این منطقه به‌عنوان عمق استراتژیک و "حیاط خلوت" در سیاست خارجی روسیه تعریف شده است. در عین حال، رویکرد هژمونیک روسیه در این منطقه پس از روی کار آمدن پوتین با حساسیت قدرت‎‌های بزرگ نیز روبه رو بوده است.

روش تحقیق

 

روش تحقیق در این پژوهش توصیفی -تحلیلی می‌باشد که سعی می‌شود ضمن توصیف اهداف روسیه در قفقاز جنوبی به بررسی سیاست خارجی روسیه در ارتباط با این منطقه و تاثیر تغییرات به وجود آمده پس از روی کار آمدن پوتین بر جهت گیری‎‌های سیاست خارجی روسیه در منطقۀ مذکور بپردازد.

چارچوب نظری تحقیق:

 

آسیاگرایی چارچوب نظری این تحقیق را شکل می‌دهد. محور اصلی این نظریه، سیاست‎‌های نزدیک با کشور‌های هم مرز با روسیه است که برای اولین بار در اواسط دهۀ  ۹۰ بین روشنفکران و نخبگان سیاسی روسیه مطرح شد.

آسیا‌گرایان با انتقاد از ناکار آمدی همگرایی‎‌ها در رفع مشکلات داخلی و چالش‎‌های عرصۀ خارجی به ویژه در خارج نزدیک و بالکان به وزنۀ مهمی در معادلات داخلی قدرت تبدیل و از سال ۱۹۹۲ تا نیمۀ این دهه عنصری تاثیرگذارِ‌ بر سمت گیری‎‌های سیاست خارجی روسیه بودند. آن‌ها گفتمان خود را ترجمان شاخص‎‌های ویژه ژئوپولیتیکی و فرهنگی روسیه دانسته و به همین قاعده بر ضرورت ایجاد موازنه بین سمت گیری‎‌های شرقی و غربی تاکید داشتند. از منظر آن‌ها همکاری با غرب بی‌شک در افزایش قدرت روسیه موثر بوده اما تعامل با شرق و جنوب استقلال این کشور در روابط خود با غرب را در پی خواهد داشت.

 به باور آن‌ها در حالی که شرق روسیه را شریکی برابر می‌دانِست، غرب با آن به مثابۀ کشوری درجه دوم رفتار می‌کرد، هم از این رو بهتر آن می‌دیدند که مسکو به جای کشور‎‌های صنعتی غربی با قدرت‎‌های شرقی همکاری کند. به عقیدۀ آسیاگرا‎‌ها کشور‎‌های توسعه یافتۀ آسیا-پاسیفیکی شرکاء قابل اعتماد برای اقتصاد روبه رشد روسیه بوده و همکاری نظامی با هند و چین می‌توانست بسترساز ساختار جدید امنیتی یور و آسیا باشد. در عین حال آسیاگرا‎‌ها اهمیت حفظ سطح مشخصی از روابط با غرب را انکار نمی کنند، نسبت به ورود روسیه به ساختار‎‌های سیاسی و اقتصادی بخش پیشرفته جامعه جهانی اعتراض نداشتند و حتی تقویت روابط با اتحادیه اروپا و ادغام تدریجی در ساختار سیاسی- اقتصادی اروپا را در اعداد مهم‌ترین منافع روسیه به دست می‌آوردند (کرمی،۱۲۷:۱۳۷۹).

با توجه به سیاست‎‌های عملگرایانۀ پوتین و نوع نگاه‎‌های منطقه ای وی، محور اصلی این تحقیق با رویکرد آسیاگرایی به پیش می‌رود چون این رویکرد در سیاست خارجی روسیه پس از روی کار آمدن پوتین نسبت به قفقاز جنوبی قابل تامل و تعریف است.

قفقاز جنوبی و سیاست خارجی روسیه پس از روی کار آمدن پوتین

 

موقعیت منطقۀ قفقاز همیشه منبع جذب نیرو‎‌های سیاسی متعارض بوده است. این نیرو‎‌ها به لحاظ منافع خود عملکرد‎‌های متفاوت و اغلب متضاد با یکدیگر داشته اند. برای بررسی و تحلیل شکل گیری ساختار‎‌های سیاسی و امنیتی در قفقاز جنوبی باید با عوامل ملی، منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای فعال در منطقه با توجه به مراحل تحولات تاریخی و تطور توزیع بر داری‎‌های نیرو‎‌های موثر مطالعه گردند. منطقه قفقاز طی قرون متمادی به لحاظ موقعیت جغرافیایی خاص خود عرصۀ کشمکش‎‌ها و رقابت‎‌های دول پر قدرت بوده است و دچار تلاطم‌‌های گوناگون سیاسی، مذهبی، و فرهنگی شده است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی قفقاز جنوبی گواهی بی ثباتی‎‌های سیاسی و امنیتی بوده است. طیف چالش‌ها شامل مناقشات مسلحانه به بن بست رسیده در قره باغ، آبخازیا و اوستیای جنوبی، ماهیت پیچیدۀ روابط دولت‌های منطقه با یکدیگر و با همسایه‌گان بزرگتر از خود به ویژه روابط گرجستان با روسیه، روابط ارمنستان با ترکیه و آذربایجان با ایران، توسعه نیافتگی اقتصادی و اجتماعی، بی ثباتی و جرایم سازمان یافته است.

مهم‌ترین چالش‌ها و تهدیدات امنیتی و سیاسی در قفقاز جنوبی پس از فروپاشی شوروی قرار ذیل نگاشته شده است:

• تنش‎‌ها و مناقشات قومی و سرزمینی.
• خشونت و بی ثباتی‎‌های سیاسی.
• توسعه نیافتگی اقتصادی و اجتماعی
• تهدیدات فرامنطقه‌ای.
• دخالت قدرت‎‌های بزرگ منطقه‌ای و جهانی در امورات داخلی این جغرافیا.

با توجه به مولفه‎‌های تهدید کننده در قفقاز جنوبی، هر کدام آنان با هم دیگر رابطه و وابستگی‎‌های کامل داشته اند. برای مثال، طی سال‎‌های گذشته، رقابت ژئوپولتیک به طور مستقیم بر مناقشات قومی تاثیر گذاشته و نقش مستقیم در سرنگونی برخی از دولت‌ها در  این منطقه ایفا نموده است. از سوی دیگر مناقشات سیاسی ایجاد شده با مناقشات قومی مرتبط بوده اند و مناقشات قومی نیز سهم مهمی در افزایش جرایم فراملی و منطقه‌ای داشته است. توسعه نیافتگی اقتصادی و اجتماعی نیز در ارتباط نزدیک با ناکار آمدی دولت‌ها و تنش‎‌های سیاسی است.

در ذیل این تحقیق چالش‎‌ها و تنش‎‌های سیاسی و امنیتی در قفقاز جنوبی اشاره می‌شود.

۱. مناقشات قومی و سرزمینی

قفقاز جنوبی را می‌توان متنوع‌ترین منطقه‌ای جهان از نظر اقوام محسوب نمود. این منطقه مسکن ۵۰ گروه قومی و سه خانوادۀ عمدۀ زبانی است. این تنوع قومی تعیین نقشه سیاسی در منطقه قفقاز جنوبی را با چالش‎‌های رو به رو ساخته است. سه گروه قومی اصلی منطقه که در واقع تشکیل دهندۀ سه کشور منطقه هستند، ارمنی‌ها، آذری‌ها و گرجی‎‌ها هستند. ارمنی‎‌ها به زبان هند و اروپایی تکلم می‌کنند و پیرو آیین مسیحیت هستند. آذری‌ها به زبان ترکی صحبت می‌کنند و ۷۵ درصد آن‌ها مسلمان شیعه هستند. گرجی‌ها به زبانی نادر از زبان‌های قفقازی صحبت می‌کنند و بیش از ۹۵ در صد آنها مسیحی ارتدوکس هستند.

در میان سه جمهوری مذکور تنها ارمنستان دارای وحدت قومی است و به ویژه پس از خروج آذری‌ها مقیم این کشور، در حال حاضر تنها گروه کوچکی از کرد‎‌ها در این کشور باقی مانده اند. البته اقلیت روس در هر سه کشور زنده‌گی می‌کنند که تعداد آن‌ها به تدریج رو به کاهش اند. در آستانۀ فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، مهم‌ترین اقلیت‌های قومی در آذربایجان را آرمنی‌ها، لزگی‌ها،‌کرد‎‌ها و تالشی‌ها تشکیل می‌دادند. بزرگ‌ترین اقلیت ساکن در آذربایجان ارمنی‎‌ها بودند که جمعیت آنان بالغ بر ۲۵۰۰۰۰ نفر بوده که عمدتاً در باکو و دیگر شهر‎‌های آذری زنده‌گی می‌کنند. در گرجستان آرمنی ها، آذری‌ها،‌ آبخازیا و اوستیایی‌ها از اقلیت‎‌های قومی هستند. ارمنی‎‌ها که بیش از ۹ درصد از جمعیت گرجستان را به خود اختصاص داده است که بیشتر در جنوب گرجستان زنده‌گی می‌کنند (افشردی، ۱۳۸۵).

مناقشات قومی در منطقه که در اواخر دهۀ ۱۹۸۰ آغاز و در اوایل دهۀ ۱۹۹۰ اوج گرفت، منجر به مرگ بیش از (۵۰۰۰۰) تن، تخریب بسیاری از ساختار‎‌های اقتصادی و صنعتی، رشد جرایم و از همه مهم‌تر منجر به بی ثباتی سیاسی در منطقه شد. علی‌رغم جنگ‎‌های داخلی در قفقاز جنوبی، سه مناقشه هنوزهم در این منطقه لاینحل باقی مانده است. این سه مناقشه عبارت‌اند از: تقابل بین آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقۀ قره باغ و نزاع بین دولت مرکزی گرجستان و مناطق جدایی طلب آبخازیا و اوستیایی جنوبی (قادری،۱۳۸۱).

مناقشۀ قره باغ میان آذربایجان و ارمنستان به سال‎‌های ۱۹۱۸ و ۱۹۲۰ و سال‎‌های پس از آن بر می‌گردد. اما اوج مناقشه به سال‌های پایانی دهۀ هشتاد بر می‌گردد که ارمنی‎‌ها با استفاده از ضعف دولت مرکزی در مسکو، خواستار الحاق منطقه به ارمنستان شدند. در سال ۱۹۸۷ اخراج دسته جمعی آذری‌ها از ارمنستان آغاز تظاهراتی در ارمنستان و قره باغ گردید که در آن ارمنی‎‌ها خواستار الحاق منطقه به ارمنستان شدند. مناقشه با آشوب‎‌های ضد ارمنی در شهر باکو، گنجه و مگائیت در سال ۱۹۸۸ و ۱۹۸۹ ادامه یافت که به اخراج بیش از ۳۰۰۰۰۰ ارمنی و ۲۰۰۰۰۰ آذری از هر دو جمهوری انجامید (زرگر،۱۳۸۶:ص۸۷).

استقلال آذربایجان و ارمنستان در سال ۱۹۹۱،‌ ‌مناقشۀ قره باغ را به یک جنگ تمام عیار تبدیل نمود. در بهار ۱۹۹۲ ارمنستان و نیرو‎‌های قره باغ توانستند کنترل کامل منطقه ودالان لاچین را به دست گرفته و قره باغ مستقیمآ به خاک ارمنستان مرتبط شد. در سال‎‌های بعدی علی‌رغم تلاش‎‌های میانجی گرایانه روسیه و برخی از کشور‎‌های منطقه آتش میان دو طرف شعله ور شد که در نتیجه نیرو‎‌های ارمنی شش منطقۀ دیگر آذربایجان را نیز به خاکش در آرودند. گرچه  با تلاش‎‌ها پس از ۱۹۹۴ از سوی سازمان امنیت، همکاری اروپا  و روسیه بین دو طرف آتش بس بر قرار شد و تاکنون پابرجاست اما تمامی تلاش‎‌ها به عمل آمده در جهت حل و فصل نهایی مناقشۀ قره باغ با شکست مواجه بوده است(Carothres,2002: 245-276) . 

۲. ساختار‎‌های دولتی ناکارآمد و خشونت‎‌های سیاسی و اجتماعی

دولت‌های قفقاز جنوبی به دلیل فقدان تجربه و میراث به جای مانده از اتحاد جماهیر شوروی، همچنان نسبت به ایحاد موسسات و نهاد‎‌های اجتماعی موثر ناتوان مانده اند. سازمان‌های دولتی کماکان توسط بوروکراسی وسیع اداره می‌شوند و مدیران غالبآ دارای افکار سنتی بوده و فاقد آموزش‎‌های نوین مدیریت هستند. در سطح سیاسی، قدرت نه در نهاد‎‌های اجتماعی بلکه در شخصیت‌‌های سیاسی منحصر شده است. روند نهادینه سازی در هر کشور قفقاز جنوبی در مراحل ابتدایی خود قرار دارد تا این روند به نتایج مطلوب نرسد، منطقۀ قفقاز جنوبی همچنان شاهد پدیدۀ فساد و سوء مدیریت نیز است. نا آرامی‎‌ها سیاسی و استفاده از ابزار خشونت آمیز در مقابله با رهبری و حکومت‌ها در سه کشور قفقاز از دیگر مسائل و معضلات امنیتی و سیاسی است. هر سه کشور واقع در قفقاز جنوبی، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی شاهد رویداد‎‌های خشونت بار امنیتی و سیاسی بوده است. بی ثباتی‎‌های سیاسی و امنیتی در این منطقه باعث گشته است تا دست‎‌های مداخله‌گران بیرونی در امور این منطقه دراز‌تر از گذشته‎‌ها شود. نخستین علایم نا آرامی‌های سیاسی در قفقاز جنوبی به سال‌های پایانی حیات شوروی بر می‌گردد که به دخالت ارتش شوروی در تفلیس ۱۹۸۹ و باکو ۱۹۹۰ و کشته شدن چند صد نفر در هر دو جمهوری انجامید(Carothres.2002:243-274).

کودتا، سوء قصد بر جان روسای جمهوری کشور‎‌های واقع شده در قفقاز جنوبی از مسائل بزرگ دیگریست که فضای این کشور‎‌ها را از بعد سیاسی و امنیتی متزلزل ساخته است. دو فقره سوء قصد به «حیدر علی اوف» رئیس جمهور آذربایجان در سال‌های ۱۹۹۴ و ۱۹۹۵، دو فقره سوء قصد به «ادوارد شواردنادزه»رئیس جمهور گرجستان طی سال‌های ۱9۹۵ و ۱۹۹۷ و بالاخره تهاجم به پارلمان ارمنستان در اکتبر ۱۹۹۹ و کشته شدن نخست وزیر،‌ رئیس پارلمان و چند وزیر کابینۀ ارمنستان از نمونه‎‌های بارز این کودتا هاست(Nixey.2010:13).

۳. رقابت قدرت‎‌های بزرگ منطقه‌ای و فرامنطقه ای

با آنکه کشور‎‌های قفقاز جنوبی درگیر چالش‎‌های داخلی منطقه‌ای با دیگر هستند؛ دست اندازی‎‌های کشور‎‌های منطقه‌ای و جهانی در امور داخلی این کشور نیز قابل لمس است. بازیگران صحنه قفقاز جنوبی متنوع و متعدد اند. علاوه بر سه کشور آذربایجان، گرجستان و ارمنستان، سه بازیگر منطقه‌ای یعنی روسیه، ترکیه و ایران و دو بازیگر فرامنطقه‌ای یعنی امریکا و اتحادیه اورپا و تعدادی از بازیگران دیگر بین الملل مانند سازمان ملل متحد ( به دلیل درگیری در قره باغ و صدور قطع‌نامه و بیانیه)، ناتو ( به دلیل حضور در روند مناقشۀ قره باغ) در روند تحولات قفقاز جنوبی ایفای نقش می‌کنند (کاظمی،۱۳۸۴:ص ۸۴ ).

رقابت ژئوپولتیک در قفقاز جنوبی تهدیدی علیه امنیت سه کشور است و فرصتی در اختیار آنان نیز قرار می‌دهد تا منافع ملی خود را در این رقابت جستجو کنند. سه کشور قفقاز جنوبی هم در روند تحکیم استقلال خود به برخی قدرت‎‌های منطقه‌ای تکیه زده اند و هم بزرگ‌ترین تهدیدات علیه امنیت و تمامیت ارضی خود را ناشی از سیاست‎‌های برخی قدرت‎‌های منطقه‌ای می‌بینند.

قفقاز جنوبی با توجه به تنش‎‌های میان کشور و داخلی، فاقد یک ساختار منطقه‌ای است و به این دلیل، سه کشور نمی‌توانند در خصوص مسائل منطقه به مذاکره بنشینند. به عبارت دیگر؛ منطقه به شدت از فقدان مذاکره رنج می‌برد. حاصل این رویکرد‎‌ها یعنی بی اعتمادی می‌تواند به یکی از منابع بی ثباتی سیاسی و امنیتی و فرصتی باشد برای مداخله قدرت‎‌های منطقه‌ای و جهانی در امور داخلی این کشورها (کولایی،۱۳۷۶: ص۶۸).

با توجه به تنش‎‌های قومی، سیاسی و امنیتی که در منطقه‌ای قفقاز جنوبی وجود دارد، فرصت مناسب را برای روسیه مساعد ساخته است تا روسیه به عنوان هژمون منطقه‌ای در امور این کشور‎‌ها مداخله و تهدیدات احتمالی که متوجه امنیت و ثابت سیاسی خودش است را مدیریت کند. موقعیت جغرافیایی قفقاز جنوبی، موجویت منابع نفتی این منطقۀ، هم مرز بودن با روسیه با توجه به رقابت روسیه با غرب یا امریکا، اقلیت‎‌های روس تبار در سه جمهوری قفقاز و مهار قدرت‎‌های مداخله‌گر منطقه‌ای و جهانی از مولفه‌هایست که  توجه بیشتر روسیه را نسبت به خودش جذب کرده است (نوری،۱۳۸۷:ص۱۲۷).

پیوند‎‌های امنیتی-سیاسی روسیه با قفقاز جنوبی

منطقۀ قفقاز جنوبی بین دریای سیاه و دریای خزر در جنوب فدراسیون روسیه، شمال ایران و شمال شرق ترکیه قرار گرفته است. موقعیت جغرافیایی و اهمیت راهبردی قفقاز جنوبی این منطقه را به یکی از مهم‌ترین مناطق جهان تبدیل کرده است. با گذشت چندین سال پس از فروپاشی شوروی، همچنان این منطقه برای روس‌ها به دلایلی گوناگونی از گذشته راهبرد سیاسی و منافع ملی و منطقه‌ای برای خود تعریف کرده اند؛ اهمیت زیاد دارد. روسیه به عنوان میراث دار این منطقه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تلاش ورزیده است تا در راستای؛ امنیت، اقتصاد و فرهنگ در این منطقۀ نفوذ گستردۀ داشته باشد. روسیه در کنار اینکه در منطقۀ قفقاز جنوبی اهداف اقتصادی و فرهنگی را دنبال می‌کند؛ تامین امنیت و مهار تهدید‎‌های داخلی (قفقاز جنوبی) و تهدیدات بیرونی ( نفوذ بازیگران خارجی) را در اولویت‎‌های سیاست خارجی‌اش تعریف کرده است (کرمی،۱۲۷:۱۳۷۹).

پیوند‎‌های امنیتی در میان دولت‎‌های قفقاز جنوبی و روسیه به دلیل نزدیکی جغرافیایی آن‌ها و ماهیت حائل گونه میان سرزمین وسیع قفقاز، بسیار متراکم‌تر از آسیای مرکزی و دیگر دولت‌های اطراف آن است.  این منطقه از غرب و شرق با دریای سیاه و دریای خزر و سمت شمال با کوه‎‌های قفقاز غیر قابل نفوذ هم‌مرز است. مرز‎‌های ساختگی به عنوان میراث اتحاد جماهیر شوروی یکی از عوامل است که زمینه شکل‌دهی به قفقاز جنوبی را به عنوان یک منطقه فراهم کرده است. ریشۀ این مرزبندی‎‌های ساختگی را باید در سیاست‎‌های دولت اتحاد جماهیر شوروی در قبال اقلیت‎‌های قومی دانست « به دلیل غلبه ایده و اندیشۀ جهانی وطنی و ضد ملی گرایی مکتب مارکسیسم، اجرای فدرالیسم تحمیلی در سال ۱۹۲۲ میلادی در راستای طرح بلشویک‎‌ها در بارۀ ملیت‎‌ها و سازماندهی جمهوری‎‌های قفقاز جنوبی در قالب فدراسیون جمهوری‎‌های اتحاد جماهیر شوروی ماوراء قفقاز و در نهایت تصویب قانون اساسی سال ۱۹۳۶ موجب شد، مرز‎‌های میان جمهوری ها، نواحی و مناطق خود‌مختار بدون در نظر گرفتن ویژه‌گی‎‌های همگون ملی صورت گیرد و ملیت‎‌های کوچکتر که شروط لازم برای اعمال حق حاکمیت ملی نداشتند؛ جمهوری‎‌های خود مختار خود را شکل بدهند. این مرز‌های مصنوعی با گذشت زمان و انباشت وقایع و تجربه‎‌های تاریخی زمینۀ واقعی به خود گرفته است» (واعظی،۱۵۹:۱۳۸۶-۱۶۰).

علاوه بر این، نقش مقولۀ جغرافیا را نباید در مسئلۀ مرزبندی قفقاز جنوبی نادیده گرفت. دریای سیاه و دریای خزر به عنوان مرز‎‌های شرقی و غربی قفقاز جنوبی به عنوان واقعیتی مسلم مطرح هستند. نسبت به شمال نیز رشته کوه‎‌های قفقاز ‌بزرگی یکی از مستحکم‌ترین مرز‎‌های طبیعی جهان را شکل داده است. باتوجه به اینکه آبخاز و اوستایی‎‌ها در هر دو جهان قفقاز جنوبی و شمالی رد پای دارند؛ مرز‎‌های قفقاز جنوبی تنها در سه نقطۀ آبخازیا، داغستان و در میان کوه‎‌های گرجستان (تنها در سه جاده) مبهم است. با این حال کوه‎‌هایی که در میان قفقاز جنوبی شمالی و جنوبی واقع شده است؛ تمایز شدیدی را در میان این دو منطقه به نسبت جا‌های دیگر برای مثال اتحادیۀ اروپا و روسیه ایجاد می‌کند. روسیه از گذشته‎‌های بسیار دور تا امروز تلاش داشته است تا این منطقه را به نوعی زیر سیطره‌اش داشته باشد اما موانع و مشکلات زیادي‌ فرا‌راه آن وجود داشته است. روسیه در رابطه با قفقاز جنوبی و تصرف آن همیشه با موانع طبیعی بیشتری روبه رو بوده است؛ برای این منظور تنها به کسب رضایت و همکاری نخبگان منطقه برای حکومت بر منطقه تمایل نشان داده است.  با توجه به تنیده‌گی‎‌های مرزی و مجاورت جغرافیایی میان کشور‎‌های قفقاز جنوبی و روسیه، امنیت و ناامنی در این منطقه نیز ناشی از نوع تعاملات و کنش‎‌های این واحد هاست. مجاورت جغرافیایی و نفوذ بازیگران منطقه‌ای و جهانی در قفقاز جنوبی پیوند‎‌ها و تعاملات امنیتی را بیشتر از هر زمان دیگر پیچیده‌تر ساخته است (vaezi,2009,p.41).

با توجه به رویکرد آسیاگرایی که نفوذ گستری روسیه و قدرت گستری آن را در منطقۀ آسیا یا کشور‎‌های منطقۀ نزدیک با روسیه، با اهمیت توصیف می‌کند؛ منطقه قفقاز جنوبی با موقعیت جغرافیایی برتر برای سیاست گذاران این کشور از اهمیت بالای برخودار است. مطالعات راهبردی نشان داده است که هر منطقۀ که تمایل قدرت‎‌های برزگ را طلب کند؛ داری اهمیت ژئوراهبردی و ژئوپولیتیکی است. هر گاه این مناطق به دو دسته تقسیم می‌شوند، اول مناطقی که فقط منافع راهبردی، ژئوپولیتیک و اقتصادی قدرت‎‌های بزرگ را تامین می‌کنند و دوم مناطقی که دارای ظرفیت ایجاد تهدید برای یک یا چند قدرت بزرگ هستند. از میان این دو گزین، گزینۀ دوم دارای ظرفیت بیشتری در خلق بحران‎‌ها و تنش‎‌ها خوانده می‌شود، که قفقاز جنوبی این اهمیت را در متن‌اش جا داده است. قفقاز جنوبی در عصر امروزی در میان قدرت‎‌های بزرگ منطقه‌ای و جهانی هر دو نقش را ایفا می‌کند. از یک سو برای بازیگران جهانی، مانند اتحادیۀ اروپا و امریکا دارای اهمیت اقتصادی و امنیتی است و از سوی دیگر برای بازیگران منطقه‌ای مانند، روسیه، چین، ایران و ترکیه از جایگاه خوبی امنیتی و اقتصادی و هم چنان دارای ظرفیت تهدید برای این بازیکران محسوب می‌شود (Shafee,2010:p.24).

در این میان روسیه که یکی از بازیگران تاثیرگذار در معادلات قفقاز جنوبی محسوب می‌شود؛ سیاست هایش را در تامین ثبات و دفع تهدیدات احتمالی از سوی ناتو، امریکا و برخی بازیگران منطقه‌ای با رویکرد‎‌های واقع گرایانه تعریف و برای دور زدن تهدیدات از این منطقه از ترفند‎‌های اقتصادی – سیاسی کار بگیرد. قفقاز جنوبی از بعد امنیتی – سیاسی برای روسیه از اهمیت خاص برخودار است و امنیت در قفقاز جنوبی به معنای امنیت در روسیه و بر عکس نا امنی‎‌ها  به معنای ناامنی‎‌های روسیه مفهوم پیدا می‌کند. به همین دلیل روسیه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، قفقاز جنوبی را به عنوان عمق استراتیژی امنیتی اش تعریف کرده است و برای نفوذ گذاری و دفع تهدیدات احتمالی در این منطقه از راه‎‌های اقتصادی، ایجاد نهاد‎‌های جانبه و سیاست‎‌های نرم فرهنگی کار گرفته است تا اقناع سازی سیاسی را برای هموار کردنِ نفوذ نظامی و سیاسی خود مساعد بسازد. روسیه با آنکه منافع اقتصادی و امنیتی خود را در منطقه‌ای قفقاز جنوبی دنبال می‌کند؛ سد راه ایجاد کردن و رقابت با بازیگران منطقه‌ای مانند، ایران، ترکیه و چین و بازیگران فرامنطقۀ مانند امریکا و اتحادیۀ اروپا را در اولویت‎‌های سیاست خارجی‌اش نیز قرار داده است(vaezi,2009,p.45) .

پس از روی کار آمدن پوتین در رآس هرم قدرت در روسیه، سیاست‎‌های خارجی این کشور با نگاه‎‌های عمل گرایانه و واقع گرایانه نسبت به معادلات منطقه‌ای و جهانی تعریف شده و بزرگ ترین اهداف این سیاست‎‌ها هم باز یابی هویت گذشته روسیه و مبدل شدن این کشور به قدرت بزرگ هنجارمند خوانده شده است. منطقه‌ای قفقاز جنوبی برای روسیه بیشتر ارزش‎‌های اقتصادی را بازگو می‌کند، اما وجود تکانه‎‌های ناامنی داخلی در منطقۀ قفقاز جنوبی و حضور بازیگران رقیب منطقه‌ای و جهانی، اهمیت امنیتی یا ژئوراهبردی قفقاز جنوبی را برای روسیه فربۀتر ساخته است. روسیه در بعد امنیتی – سیاسی از حضور گستردۀ جدایی طلبان در کشور‎‌های ارمنستان و اذربایجان نگران است و ادامۀ تضاد‎‌های موجود در این کشور‎‌ها را تهدید برای روسیه نیز می‌خواند. همزمان با تهدیدات و وجود تنش‎‌های داخلی در میان کشور‎‌های قفقاز جنوبی؛ حضورِ ‌جنبش‎‌های افراطی اسلامی نیز برای ادامه ی حضور سیاسی و اقتصادی روسیه یک تهدید بالفعل خوانده می‌شود و روسیه تلاش دارد تا مبارزه و مهار گروه‎‌های تند رو اسلامی را در این کشور‎‌ها سرکوب کند؛ چون بزرگ‌ترین نگرانی روسیه در بعد امنیتی در منطقه‌ای قفقاز جنوبی سرچمشه می‌گیرد از وجود اسلام تند‌رو و با رویکرد اسلام سیاسی؛ که بخش آن در کشور‎‌های آسیایی میانه نیز فعال اند(Carothres.2002:243-274) .

اسلام سیاسی یا گروه‎‌های افراطی اسلامی در کشور‎‌های قفقاز جنوبی، برای روسیه یک تهدید بزرگ پنداشته می‌شود و ادامۀ ضور این گروه‎‌ها از دید روسیه نه تنها کشور‎‌های قفقاز جنوبی بلکه روسیه و کشور‎‌های منطقه را نیز تهدید می‌کنند. از همین رو روسیه تلاش دارد تا با ایجاد پایگاه‎‌های نظامی و حمایت نظامی و مالی از دولت‎‌های موجود در قفقاز جنوبی سد راه نفوذ و گسترش این گروه‎‌ها شود. حضور ابر قدرت جهان(امریکا) در قفقاز جنوبی با رویکرد‎‌های اقتصادی برای روسیه یک تهدید خوانده می‌شود. بازی میان امریکا و روسیه در حوزۀ جمهوری‎‌های شوروی و قفقاز جنوبی بر مدار الگوی جنگ سرد یعنی بازی با حاصل جمع صفر که برد یکی شکست دیگری دانسته می‌شود، در حال گردش است. زیرا روسیه همچنان مثل گذشته خواهان ادامۀ گسترش نفوذ خود در منطقه است و رهبران روسیه قفقاز جنوبی را بخشی از «خارج نزدیک» و در حوزۀ منافع امنیتی خود می‌دانند. روس‌ها در سال‎‌های پس از فروپاشی به سرعت ضرورت حفظ نفوذ خود را در«خارج نزدیک» مورد توجه قرار دادند و از اهرم‎‌های گوناگون برای جلوگیری از نفوذ غرب بهره گرفته اند (کولایی،۷۹:۱۳۸۹).

بنابراین قفقاز جنوبی از اولویت بیشتری در سیاست خارجی و داخلی روسیه بر خوردار است. از سوی دیگر غرب، به ویژه امریکا منطقه‌ای قفقاز جنوبی را مهم‌ترین از آن می‌داند که زیر سلطه و کنترل دولت غیر قابل اعتمادی چون روسیه باشد. بنابراین روسیه و آمریکا در منطقه بر سر مسائل امنیتی، اقتصادی، سیاسی و مسائل دیگری با هم رقابت می‌کنند و این رقابت به اصطکاک منافع دو طرف می‌انجامد. نفوذ ناتو در کشور‎‌های قفقاز جنوبی تهدید دیگری برای روسیه خوانده می‌شود و روسیه در کنار حضور امریکا و اسلام سیاسی، حضور این سازمان را به مثابۀ تهدید بالفعل و بالقوه  در برابر امنیت خودش تعریف می‌کند. حضورِ ایران، ترکیه و چین ازنگرانی‎‌های دیگر روسیه در منطقه قفقاز جنوبی است که رهبران روسیه پس از فروپاشی شوروی آن را در بد امنی و بی ثباتی منطقه متحمل دانسته اند (مرادی،۱۳۸۵:ص۴۷).

 

 

اهمیت راهبردی قفقاز جنوبی در سیاست خارجی روسیه

از قرن‎‌های نوزدهم میلادی به بعد قفقاز جنوبی بخشی از سرزمین روسیه (اتحاد شوروی) بوده است. پس از فروپاشی شوروی حضور نخبگان دورۀ کمونیسم در راس قدرت سیاسی و سلطۀ روس‎‌ها ساکن بر اقتصاد منطقه و وابستگی ساختار‎‌های سیاسی و اقتصادی به روسیه تداوم یافته  است.

با افزایش نفوذ اورآسیاگرایان در سیاست خارجی روسیه که بر ژئوپولیتیک این کشور تاکید دارند؛ به تدریج، حساسیت‎‌ها نسبت به نقش و نفوذ بازیگران خارجی در جمهوری‎‌های پیشین اتحاد جماهیر شوروی شدت یافت. چرا که دستگاه سیاست خارجی روسیه منطقه‌ای قفقاز جنوبی  را بخشی از حوزۀ نفوذ خود داند و به وسیله ی پایگاه‎‌های نظامی در گرجستان و ارمنستان و در قالب نیرو‎‌های پاسدار صلح در اوستیایی جنوبی، آبخازیا و قره باغ در منطقه حضور یافته است (قادری نجف آبادی،۱۳۸۱:ص۹۰).

اهمیت قفقاز جنوبی برای روسیه به عنوان بخشی از حوزۀ شوروی مورد نظر همه کارشناسان روسی و غیر روسی است. قفقاز را می‌توان در یک تحلیل اندام وار به قلب راهبردی روسیه تشبیه کرد که راهبری روسیه  در برابر این منطقه را عنوان بخشی از راهبرد کلان این کشور در برابر حوزه ی شوروی تحلیل و ارزیابی کرد. در دولت روسیه اسناد مهمی را در این زمینه در دهه ۱۹۹۰ منتشر کرده است که از آن جمله می‌توان به آیین نظامی روسیه (۱۹۹۳) راهبرد برای روسیه (۱۹۹۴)، سند امنیت ملی روسیه در سال‎‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۳ راهبرد روسیه برای قرن بیست را احتوا می‌کند. بنابر این روس از گذشته‎‌های دور تا امروز قفقاز جنوبی را به عنوان (حیاط خلوت) خود در نظر گرفته و برای آن اهمیت راهبردی و ژئوپلیتیک قایل است (کولایی،۷۹:۱۳۸۹).

مهم‌ترین مولفه‎‌های سازنده قفقاز جنوبی و اهمیت آن برای روسیه از دید تیوری پردازان قرار ذیل خلاصه شده است:

1. مکیندر از تئوری‌پردازان علم جغرافیایی سیاسی، قفقاز جنوبی و آسیای میانه را به عنوان هارتلند تعریف کرده است. بنابر این تحلیل، قفقاز جنوبی برای روسیه از اهمیت خاص سیاسی و امنیتی برخودار است. چون نفوذ داشتن در این مناطق به معنای داشتن نفوذ بر جهان و سیطره داشتن بر سایر بازیگران منطقه و جهانی‌ست، به همین دلیل روسیه این دو منطقه را به عنوان (حیاط خلوت) و جغرافیایی با اهمیت سیاسی-اقتصادی در سیاست‎‌های خارجی‌اش تعریف کرده است (امیدی،۱۳۸۷:ص۸۶).
2. حاکمان تزاری روسیه  و به دنبال آن سرمایه‌داران حزب کمونیست در شوروی، در راستای عمل به وصیت نامۀ به پتر کبیر، از این منطقۀ به عنوان منطقۀ که می‌تواند حائل و حلقۀ وصل کنندۀ اولیه جهت دست یابی به آب‎‌های گرم خلیج فارس و دریای عمان باشد نامبرده و به آن اهمیت زیاد داده است. به همین دلیل پوتین این منطقه را برای ثبات‌مندی روسیه با اهمیت تلقی کرده و حضور داشتن در این مناطق را به عنوان نقطۀ خیز روسیه به عنوان قدرت بزرگ هنجارمند و تاثیر‎گذار در معادلات امنیتی و سیاسی و جهان توصیف کرده است. روسیه برای مهار دست‎‌های غرب و سایر بازیگران منطقه‌ای و جهانی از منطقۀ قفقاز جنوبی پس از فروپاشی شوروی تلاش‎‌های چشم‌گیر کرده است و راه از‎‌های مختلف برای دور زدن دست‎‌های بیگانه به زعم روسیه را در این منطقه بخشکاند. منطقۀ قفقاز جنوبی از دور‎‌ها شوروی سابق تا امروز برای روسی‎‌ها از اهمیت خوبی بر خوردار است و تمام سیاست مداران روسیه، این منطقه را برای ثبات حیات سیاسی- امنیتی این کشور سازنده و با اهمیت خوانده اند؛ اما پس از روی کار آمدن پوتین در راس اهرم سیاست روسیه، قفقاز جنوبی را با رویکرد‎‌های گذشتۀ روسیه و در عمق سیاست‎‌های خارجی اش در مدارِ( خارج نزدیک) ‌تعریف و برای سیطره داشتن به این منطقه از سیاست‎‌های واقع‌گرایانه و ایجاد سد نفوذ در برابر بازیگران منطقه‌ای و جهانی کار گرفته است (زرگر،۱۳۸۶:ص۸۷).
3. به دور از شک، یکی از دلایل اصلی دو دور جنگ توسط روس‌ها علیه ایران در زمان حکومت تزار‎‌ها و فتح بخش‎‌های قابل توجهی از اراضی آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی، که متعلق به ایران بوده است همین نظر اعتقاد عملی به اجرای آن بوده است که اکنون نیز این سیاست از سوی پوتین در حال تداوم است
4. کمونیست‎‌ها نیز در زمان حکومت خود و با نظر مستقیم حکومت مرکزی در مسکو با  ادامۀ همین راه، به تثبیت عملی فتوحات تزار‌ها در این مناطق پرداخته و حتی ساختار جمعیتی و مرزبندی‎‌های داخلی موجود در این راه به نفع خود تغییر دادند. بنا براین تحلیل روسیه از گذشته‎‌ها در صدد تسخیر این منطقه بوده است چون از دید روس‌ها، نفوذ داشتن در این منطقه به معنای نفوذ در منطقه و جهان است چیزیکه مکیندر نیز روی آن تاکید وزریده است.
5. منابع طبیعی و ثروت قابل توجه زیر زمینی موجود در این منطقه، از نفت و گاز و سایر منابع باعث اهمیت این منطقه شده است. روسیه در عصر حاضر یعنی پس از روی کار آمدن پوتین نیز این سیاست‎‌ها را دنبال کرده است و مبنای تمامی سیاست‎‌ها واقع گرایانۀ پوتین دست‌یابی به منابع بزرگ نفتی ترانزیتی قفقاز جنوبی بوده است. پوتین پس از فروپاشی شوروی، منطقۀ قفقاز جنوبی را با رویکرد‎‌های امنیتی- سیاسی و اقتصادی- ترانزیتی تعریف کرده است  که رویکرد سیاسی-امنیتی آن بر می‌گردد به تقابل با بازیگران منطقه‌ای و جهانی و به ویژه غرب و رویکرد اقتصادی تجاری آن به ایجاد بازار‎‌های همسو با روسیه و داشتن کنترول بر انتقالات لوله‎‌های نفت و گاز در بازار‎‌های جهانی خلاصه شده است (احمدی پور،۱۳۸۸،ص۵۶).

بنابر این هر وقت که حکومت مرکزی در مسکو از قدرت کافی برخوردار باشد؛ تمایل خود را برای تسلط بر منطقه‌ای قفقاز جنوبی نشان داده است. روسیه به جمهوری‎‌های قفقاز جنوبی، آذربایجان، گرجستان و ارمنستان به عنوان عمق راهبردی  خود نگاه می‌کند و هر گونه تاثیری را که بر اثر دخالت‎‌های نیرو‎‌های بیگانه در این منطقه ایجاد شود، به عنوان تهدیدی نسبت به امنیت ملی خود می‌بیند. (افشردی،۳۹:۱۳۸۹).

قفقاز جنوبی کانال ارتباطی روسیه با دریا‎‌های آزاد است و همچنین راه روسیه به خاورمیانه از قفقاز می‌گذرد.

 به همین دلایل روسیه در قفقاز جنوبی هدف‎‌های نهایی را دنبال می‌کند که قرار ذیل اند:

• کنترل خیزش‎‌های قومی، مذهبی و جلوگیر از گسترش آن در خاک روسیه.

بنابر این تحلیل روسیه از حضور گروه‎‌های تند‌روی اسلامی در کشور‎‌های قفقاز جنوبی نگرانی دارد و به همین منظور پایگاه‎‌های نظامی‌اش هم در گرجستان و هم در ارمنستان و اوستیای جنوبی ایجاد کرده است که در صورت ضرورت در برابر این گروه‌ها کار می‌گیرد. خیز‎‌ش‌های قومی و مذهبی در میان کشور‎‌های قفقاز جنوبی چشم‌گیر است که مثل آن‌را می‌توان در بحران قره باغ دریافت. خیز‎‌ش‌های قومی و تضاد‎‌های درونی در کشور‎‌های قفقاز جنوبی به عنوان یک چالش برای روسیه تعریف می‌شود که هر ازگاهی می‌توانند حضور نظامی و سیاسی این کشور به مشکل مواجه سازند. اما روسیه برای کنترول خیزش‎‌های قومی و تضاد‎‌های درونی کشور‎‌های قفقاز جنوبی به حمایت‎‌های مالی و نظامی این کشور‎‌ها می‌پردازد(Nixey.2010:13) .

• دفاع از سرزمین روسیه در برابر تهدیدات احتمالی قدرت‎‌های جهانی از سوی جنوب؛

حضور بازیگران منطقه‌ای و جهانی در منطقۀ قفقاز جنوبی، همواره برای روسیه نگران کننده بوده است. روسیه برای اینکه قدرت‎‌های اثر گذارِ منطقه‌ای و جهانی حضور پایه‌ی در منطقه‌ای قفقاز جنوبی پیدا نکنند؛ از ابزار‎‌های گوناگون برای دفع حضور آنان در این منطقه استفاده برده است. از دید روسیه جای پا باز کردن قدرت‎‌های جهانی در منطقه قفقاز جنوبی ثبات و امنیت روسیه را تهدید می‌کند از این رو روسیه تلاش می‌وزرد تا با ترفند‎‌های اقتصادی و فرهنگی حضور خود را ثابت و دیگران را از این منطقه عقب بزند. حضور ناتو در قفقاز جنوبی، ایران و ترکیه، امریکا و چین از شمار قدرت‎‌های منطق‌های و جهانی‌ست که از دید روسیه تهدید برای امنیت این کشور و منطقه محسوب می‌شود و روسیه برای مهار این قدرت از منطقۀ‌های قفقاز جنوبی تلاش‎‌های چشم گیری را به خرچ داده است. تلاش‎‌های روسیه را در امر مهار قدرت‎‌های منطقه و جهانی در قفقاز جنوبی می‌توان در بخش‎‌های ایجاد سازمان‎‌های منطقه‎‌ای با رویکرد روسی (شینتو و شانگهای)، سازمان‎‌های همکاری اقتصادی ( سازمان همکاری‎‌های اقتصادی منطقه)، حمایت‎‌های مالی و نظامی از کشور‎‌های قفقاز جنوبی و ایجاد انجمن‎‌های فرهنگی غیر دولتی را می‌توان نامبرد(Shafee.2010:ph34) .

• جلو گیری از اعمال نفوذ کشور‎‌های آسیایی؛

روسیه برای اینکه بازیگران هم فرهنگ و هم دین مانند ترکیه و ایران با کشور‎‌های قفقاز جنوبی نزدیک نشوند؛ از سیاست‎‌های سد نفوذ استفاده کرده است. حمایت‎‌های فرهنگی و ترویج زبان روسیه، حمایت‎‌های مالی و نظامی به واحد‎‌های دولتی این منطقه و ایستاده‌گی در برابر خیز‎‌های قومی و افراط گرایی دینی از مسائل اند که دست‎‌های ایران و ترکیه را تا جای کوتاه کرده است اما رابطه‎‌های اقتصادی و فرهنگی میان کشور‎‌های قفقاز جنوبی و ایران و ترکیه وجود دارد. روسیه از ادامه حضور ایران، ترکیه و چین در این منطقه نگرانی دارد و همواره سعی داشته تا از راه‎‌های تشویق و پاداش کشور‎‌های موجود در قفقاز جنوبی را با خود همرنگ و هماهنگ بسازد، چیزی که تا حال نتیجه ی قناعت بخش برای روسیه داده است. ایران برای روسیه از بعد ترویج افراطیت دینی تهدید کننده است، در حالی که ترکیه و چین از بعد رقابت‎‌های اقتصادی و هم‌سویی با غربی‎‌ها به عنوان تهدید تعریف می‌شود.

• حفظ منافع اقتصادی از راه دست یابی به بنادر و راه‎‌های ارتباطی؛

روسیه برای اینکه منافع اقتصادی اش را در منطقه و جهان گسترش بدهد، تلاش می‌ورزد تا از راه دست یابی به بازار‎‌های بزرگ منطق‌های مانند، دریای خزر، کشور‎‌های آسیای میانه و قفقاز جنوبی  جایگاه و پرستیژ روسیه را در ساختار نظام بین الملل به عنوان قدرت بزرگ حفظ کند. روسیه پس از جنگ سرد تلاش کرده است تا برای جلو گیری از نفوذ قدرت‎‌های منطقه‌ای و جهانی در منطقه ی قفقاز جنوبی و دست یابی به بازار‎‌های بزرگ نفتی جهان، کشور‎‌های قفقاز جنوبی را با خود همسو و هماهنگ بسازد تا لوله‎‌های گاز و نفت از مسیر روسیه به سایر کشور‎‌های منطقه و جهان صادر شود. به همین دلیل روسیه همواره از انتقال انرزی از مسیر‎‌های ترکیه و خلیج فارس (باکو) انتقاد کرده است و تاکید داشته است تا تمامی نفت و گاز منطقه از مسیر روسیه انتقال بیابد تا از یک‌طرف سود اقتصادی روسیه بیشتر شود و از طرف دیگر این مسیر‎‌ها ابزار فشار بالای اتحادیۀ اروپا و سایر بازیگران منطقه‌ای باشد(Shafee,2010:p.24) .

• جلوگیری از گسترش بی ثباتی ناشی از سر و زیر شدن سیل پناهندگان در پی گسترش خشونت ها؛

افراط گرایی اسلامی یکی از بزرگ ترین تهدید در میان سایر تهدیدات برای منافع و امنیت روسیه در منطقه‌ای قفقاز جنوبی خوانده می‌شود. روسیه برای دفع تهدیدات ناشی از بیناد گرایی دینی، از سیاست‎‌های سخت استفاده برده است که نمونه‌ی آن را می‌توان در بحران قره باغ و حمایت روسیه از دولت ارمنستان را نامبرد که با حمایت‎‌های نظامی و مالی گروه‎‌های جدایی طلب و تند رو اسلامی را مهار ساخت. بحران مهاجرت در کشور‎‌های جهان سومی و به ویژه در کشور‎‌های اسلامی، زمینه‎‌های فرار و پناهندگی را مساعد ساخته است چیزی که برای کشور‎‌های مهاجر پذیر یک تهدید خوانده می‌شود. کشور‎‌های قفقاز جنوبی برای مسلمانان کشور‎‌های جنگ زده یک گزینه ی بهتر خوانده می‌شود چون از یک طرف این کشور‎‌ها هم‌پوشانی فرهنگی و دینی با مهاجران دارد و از سوی دیگر فرصت‎‌های اشتغال و زمنیه‎‌های امنیتی برای ادامه حیات برای مهاجران مناسب تلقی شده است. اما روسیه از سر و زیر شدن مهاجران در کشور‎‌های منطقه مرزی این کشور نگرانی دارد؛ چون از سیل مهاجرت از یک طرف تهدید فرهنگی برای روسیه محسوب می‌شوند و از سوی دیگر ادامۀ جایگزینی مهاجران در کشور‎‌های قفقاز جنوبی، بنیادگرایی دینی و اسلام سیاسی را در مرز‎‌های روسیه انتقال و امنیت این کشور را تهدید خواهند کرد. روسیه پس از جنگ سرد و روی کار آمدن پوتین همواره تلاش کرده است تا تکانه‎‌های ناامنی ناشی از جدایی طلبی و بنیاد گرایی را هم در داخل روسیه و هم در مرز‎‌های نزدیک کشور نابود کند و مهاجرت نیز یکی از این تکانه‎‌ها محسوب می‌شود.

• جلو گیری از دسترسی قدرت‎‌های خارجی به مناطقی که ممکن است از آن‌ها برای تهدید علیه روسیه استفاده شود.

حضور بازیگران خارجی در منطقه قفقاز جنوبی همواره برای روسیه یک تهدید بوده است و روسیه برای جلو گیری از نفوذ بازیگران خارجی در منطقه قفقاز جنوبی پس از روی کار آمدن پوتین، با رویکرد‎‌های سخت و نرم و نگاه‎‌های واقع‌گرایانه مقابل کرده است. روسیه برای دفع نفوذ ناتو، امریکا، ترکیه و ایران تلاش کرده است تا کشور‎‌های موجود در قفقاز جنوبی را با خود از راه‎‌های اقتصادی و نظامی هم‌سو بسازد. همین اکنون روسیه برای دور زدن ناتو و امریکا از قفقاز جنوبی و به ویژه از شرق، سیاست‎‌های هم‌سویی و حمایتی را با کشور‎‌های قفقاز جنوبی روی دست گرفته است. از دید روسیه کشور‌های قفقاز جنوبی، جغرافیایی تاثیرگذار برای ثبات و بی ثباتی روسیه خوانده می‌شود و حضور بازیگران منطقه‌ای و جهانی در این منطقه به معنای تهدید برای منافع اقتصادی و امنیتی روسیه پنداشته می‌شود. روسیه برای اینکه حضور کشور‎‌های اروپایی، امریکا و ناتو در این منطقه کاهش یابد از سیاست‎‌های نرم اقتصادی کار گرفته است تا تمامی کشور‎‌های موجود در قفقاز جنوبی را با هم‌سو و از گسترش نفوذ این بازیگران کاسته و از هم سویی کشور‎‌های قفقاز جنوبی با سازمان ناتو و امریکا نیز جلوگیری کند. همین اکنون حضور کشور‎‌های منطقه و جهان در کشور‎‌های قفقاز جنوبی برای روسیه تهدید محسوب می‌شود و به همین دلیل روسیه تلاش دارد تا با ایجاد هماهنگی‎‌های اقتصادی و سیاسی این دست‎‌ها را در منطقه‌ای قفقاز جنوبی کوتاه و از ادامه خشونت‎‌ها و تضاد‎‌های داخلی این کشور جلوگیری کند ((Lynch.2006.255-286.

• حفظ پایگاه‎‌های مهم نظامی

   آنچه سطح تحلیل فرد از دید مورگان مبنی بر اینکه درایت و شایستگی فرد در اتخاد تصامیم بزرگ کشور و دفع تهدیدات و کسب منافع مطرح می‌شود در این قسمت زیاد سنخیت پیدا می‌کند چون پوتین پس از رسیدن به قدرت سیاسی، دفع تهدیدات و کسب جایگاه خاص برای روسیه را یکی از اهداف عمده‌اش در سیاست خارجی خود تعریف کرده است. پوتین برای دفع تکانه‎‌های ناامنی و ایجاد فضای آزادی و بدون تهدید برای حضور خود در منطقه ی قفقاز جنوبی پایگاه‎‌های تاثیر گذار نظامی را در اوستیای و آبخازیان- ارمنستان و گرجستان ایجاد و برای حفظ  تمامی این پایگاه‎‌های نظامی برای مهار تهدیدات احتمالی پافشاری دارد. روسیه برای اینکه جایگاه قدرت بزرگ را در معادلات جهانی و قدرت هژمون را در معادلات منطقه‌ای دریافت کند؛ تلاش دارد تا پایگاه‎‌های نظامی اش را نه تن‌ها در منطقه‌ای قفقاز جنوبی بلکه در تمامی کشور‎‌های استقلال یافته پس از فروپاشی شوروی ایجاد و برای مهار نفوذ ناتو در شرق سد راه شود.  روسیه برای اینکه جایگاه نظامی و سیاسی خود را در منطقه‌ای قفقاز جنوبی به گونه ی بهتری حفظ کند، تلاش کرده تا پایگاه‎‌های نظامی‌اش را در این منطقه تقویت و تهدیدات احتمالی را در برابر حضورش مهار کند (زرگری،۱۳۸۶).

• تبدیل شدن به قدرت بین المللی با پرهیز از دشمنی آشکار با غرب و ایجاد نظام دوقطبی بر پایۀ برابری با امریکا.

صعود روسیه به عنوان قدرت بزرگ هنجارمند یکی از اولویت‎‌های سیاست پوتین را شکل می‌دهد. اگر چه روسیه همین اکنون در میان کشور‎‌های منطقه و جهان از اهمیت و جایگاه خوبی بر خوردار است اما پوتین پس از رسیدن به قدرت سیاسی تلاش ورزیده است تا جایگاه گذشته ی روسیه را با رویکرد‎‌های واقع گرایانه تثبیت و به این کشور را به یکی از تاثیر گذار ترین کشور در ساختار نظام بین الملل به معرفی بگیرد. روسیه در گذشته‎‌ها یکی از قدرت‎‌های برتر به شمار می‌رفته است و تمام معادلات و تحولات منطقه‌ای و جهانی نیز متاثر از کنش این کشور بوده اما بعداز فروپاشی شوروی این کشور از جایگاه ابرقدرتی نزول و به قدرت درجه دوم مبدل گشت چیزیکه از دید روس‌ها غیر قابل تحمل خوانده شده بود. اما پس از جنگ سرد تمامی رهبران روسیه تلاش داشته اند تا با تعامل با غرب جایگاه قبلی روسیه را تثبیت و این کشور را به گونه ی نسبی به حالت اولی آن بر گرداند؛‌ چیزیکه تا حال به عنوان یک رویا باقی مانده است. پوتین پس از اینکه به قدرت سیاسی دست یافت با سیاست‎‌های عمل گرایانه و تعامل با غرب روسیه را به یکی از تاثیرگذار ترین بازیگر در ساختار نظام بین الملل به معرفی گرفت و برای صعود روسیه به عنوان قدرت بزرگ هنجارمند تلاش‎‌های زیاد را نیز به خرچ داده است. پوتین با درک حساسیت‎‌ها و زیان‎‌های ناشی از تقابل با غرب، همواره از سیاست‎‌های همکاری جویانه با غرب کار گرفته است اما اهداف سیاسی و امنیتی‌اش را نیز در قالب این سیاست‎‌ها دنبال می‌کند. روسیه برای اینکه غرب را در کنار خود داشته باشد، پس از حملۀ یازده سپتامبر خود را حامی ضد تروریسم معرفی و برای امریکا اجازۀ ورود به خاک افغانستان را از مسیر کشور‎‌های آسیای میانه داد چیزیکه هم اعتبار روسیه را برای غرب بلند برد و هم مزیت‎‌های اقتصادی را برای روسیه به ارمغان داد. روسیه برای ایجاد فضای خلوت در قفقاز جنوبی و دوری از تخاصمات نظامی با غرب و ناتو،‌  از سیاست‎‌های همسو و هماهنگ با این دو جریان به پیش می‌رود و برای مقابله با تندرویی اسلامی و تروریسم از دوستی را با غرب به نمایش می‌گذارد اما در عمل اهداف دراز (مهار نفوذ ناتو در شرق)  را دنبال می‌کند.

• کسب اطلاعات تدریجی کشور‌های منطقۀ در چارچوب کشور‎‌های مشترک المنافع؛

روسیه برای اینکه منافع اقتصادی و سیاسی‌اش در منطقۀ قفقاز جنوبی بقا داشته باشد؛ تلاش می‌ورزد تا تمامی کشور‎‌های قفقاز جنوبی با را با خود هماهنگ و هم صدا بسازد. روسیه برای همسو سازی کشور‎‌های قفقاز جنوبی از سیاست‎‌های نرم مانند تشویق اقتصادی و ترویج فرهنگی و از سیاست‎‌های سخت مانند تهدید و تحریم برای اقناع سازی آنان استفاده کرده است. از دید روسیه،‌ ایجاد نهاد‎‌های بزرگ اقتصادی و وابسته سازی کشور‌های قفقاز جنوبی به انرژی و اقتصادی روسیه خود زمینه را برای حغرافیای هم‌سو و هماهنگ ایجاد می‌کند و روسیه بزرگ‌ترین نفع را در این قسمت خواهد برد. برای دفع نفوذ ناتو و سایر بازیگران شامل در بازی‎‌های قفقاز جنوبی، روسیه تلاش کرده است تا ارمنستان،‌ آذربایجان و تا جای گرجستان را با خود هم‌سو بسازد اما هنوز هم نگرانی روسیه از پیوستن گرجستان به سازمان ناتو وجود دارد(Lynch.2006.255-286)

نتیجه‌گیری

قفقاز جنوبی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، به عنوان جغرافیای تنش‌زا و رقابت محور میان قدرت‎‌های منطقه‌ای و جهانی مبدل شد و بازیگران منطقه‌ای مانند روسیه، ترکیه و ایران به عنوان همسایه‌گان نزدیک با این منطقه با سیاست‎‌های متفاوت و رقابتی در برابر هم به نقش آفرینی‎‌ها پرداختند. نقش بازی‎گران فرا‌منطقه‌ای مانند اتحادیه اروپا، ناتو و امریکا در این منطقه نیز مملوس بوده است و دست اندازۀ و نفوذ گستری این قدرت‎‌ها در این منطقه در حدی بوده است که بار‎‌ها ایران و روسیه، از حضور آنان در این منطقه ابراز نگرانی کرده و سیاست‎‌ها حذف گرایانۀ را در برابر آنان اتخاذ کرده اند. مولفه‎‌های که قفقاز جنوبی را به جغرافیایی رقابتی میان قدرت‎‌های بزرگ مبدل ساخته است؛ موقعیت ژئواستراتیژیک آن که عنوان دهلیز ارتباطی میان شرق و غرب خوانده می‌شود از یک طرف و قرار گرفتن آن در نزدیکی دریای خزر و دریای سیاه از طرف دیگر بوده است. روسیه در میان تمامی بازیگران منطقه‌ای و جهانی دخیل در امور قفقاز جنوبی، یکی از تاثیر گذار ترین بازیگر پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بوده است که تحولات و معادلات این منطقه بستگی به نوع سیاست‎‌های روسیه داشته است. روسیه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، با سیاست‎‌های منطقه گرایی ( آسیا گرایی)، قفقاز جنوبی را در حوزه خارج نزدیک تعریف و این منطقه را به عنوان (حیاط خلوت) در سیاست خارجی دانسته است.

روسیۀ امروزی که میراث دارٍ شوروی سابق است، جمهوری‎‌های تازه استقلال یافته که شامل کشور‎‌های آسیای میانه و قفقاز می‌شوند را به عنوان جغرافیای تحت سلطه و حاکمیت روس می‌داند و در برابر تمامی این کشور از سیاست‎‌های هژمونیک یک طرفه کار می‌گیرد.  پس از روی کار آمدن پوتین، برای صعود روسیه به عنوان قدرت بزرگ هنجارمند و تاثیرگذار در معادلات منطقه‌ای و جهانی، با رویکرد‎‌های واقع‌گرایانه ( عمل گرایی)، در سیاست‎‌های منطقه‌ای عمل کرده و تمامی سیاست‎‌های خارجی‌اش را با توجه به مکتب«آسیاگرایی» یا آسیاگرایی در برابر کشور‎‌های منطقه که شامل قفقاز جنوبی نیز می‌شود اعمال کرده است. از دید سیاست مداران آسیاگرایی روسی، قفقاز جنوبی یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذار ترین جغرافیا برای صعود روسیه به عنوان قدرت بزرگ جهانی است و دست‌یابی کامل روسیه در این منطقه به معنای دست یابی روسیه در تمامی کشور‎‌های آسیایی بوده و هژمون بودن روسیه را برای قدرت‎‌های منطقه و جهان به اثبات می‌رساند. قفقاز جنوبی برای اینکه در گذشته‎‌ها جزء قلمرو شوروی بوده و امروزه در مرز‎‌های جنوبی و در همسایگی روسیه کنونی قرار گرفته است، برای سیاست‌مداران روسی از اهمیت خاص بر خودار بوده و نفوذ پذیری بودن این منطقه برای روس‎‌ها غیر قابل تحمل گشته است.

قفقاز جنوبی در سیاست خارجی روسیه پس از روی کار آمدن پوتین از اهمیت و جایگاه خاص بر خوردار بوده است و پوتین با توجه به رویکرد‎‌های مکتب آسیاگرایی، قفقاز جنوبی را در حوزۀ خارج نزدیک تعریف و آن را عمق استراتیژی و (حیاط خلوت) در سیاست‎‌های خارجی روسیه تعریف کرده است. سیاست خارجی روسیه پس از روی کار آمدن پوتین در امور منطقه‌ای و به ويژه قفقاز جنوبی با رویکرد‎‌های «واقع گرایی و عمل گرایی» دنبال شده است و دست یابی در منطقه و هم‌سو سازی کشور‎‌های موجود در آن، یکی از اولویت‎‌ها بوده است.

باتوجه به اهداف استراتیژیک روسیه در قفقاز جنوبی، که مهار بازیگران منطقه‌ای و جهانی، دفع تهدید احتمالی افراطیت دینی، جلوگیری از نفوذ گستری جدایی طلبی در این منطقه، دست‌یابی به بازار‎‌های بزرگ نفتی منطقه، انتقال لوله‎‌های گاز و نفت از مسیر ارمنستان – روسیه به بازار‎‌های جهانی، تقویت پایگاه‎‌های نظامی در برابر ناتو و صعود این کشور به عنوان قدرت جهانی تاثیر گذار را شامل می‌شود، اهمیت این منطقه را برای روس‎‌ها بلند و دست یابی به اهداف شمرده شده را ارزشمندتر ساخته است. پیوند‎‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی روسیه با کشور‎‌های قفقاز جنوبی، بیشتر از هر مولفهء دیگر اهدافِ‌ تعریف شده ی روسیه را در این منطقه سهل تر و آسان تر ساخته است و همین اکنون نزدیکی روسیه با کشور‎‌های ارمنستان و آذربایجان نمونه ی بارز از همبستگی‎‌های سیاسی و فرهنگی این کشور هاست که دست‌یابی روسیه به اهداف تعریف شده‌ای این کشور را محتمل‌تر ساخته است. وابستگی‎‌های سیاسی و امنیتی برخی کشور‎‌های قفقاز جنوبی به روسیه، این امکان را به روسیه داده است که اهداف دراز مدت روسیه به عنوان قدرت جهانی و تنها هژمون منطقه‌ای بر آروده شود. روسیه پس از جنگ سرد، برای ایجاد سد راه در برابر نفوذ گستری ناتو به شرق چندین پایگاه نظامی در قفقاز ایجاده و جمهوری‎‌های اوستیایی و آبخازیا و ارمنستان را به خود هم سو و هم‌رنگ ساخته است.

روسیه پس از جنگ سرد اهداف زیر را در قفقاز جنوبی دنبال کرده است:

۱. جلوگیری از نفوذ گستری ناتو به شرق؛

۲. ایجاد سد راه در برابر نفوذ غرب«امریکا» در منطقه و به ویژه در قفقاز جنوبی؛

۳. جلوگیری از نفوذ ایران و ترکیه به عنوان بازیگران منطقه‌ای در مرز‎‌های جنوبی روسیه که شامل کشور‎‌های قفقاز جنوبی می‌شود؛

۴. مهار اتحادیۀ اروپا از منطقۀ قفقاز جنوبی؛

۵. دست‌یابی به بازار‎‌های نفتی منطقه؛

۶. حمایت از انتقال لوله‎‌های گاز و نفت از مسیر روسیه به بازار‎‌های جهانی؛

۷. دست یابی به دریای خزر و دریای سیاه از مسیر قفقاز جنوبی؛

۸. مهار گروه‎‌های جدایی طلب در کشور‎‌های قفقاز جنوبی و حفظ ثبات داخلی در این کشورها؛

۹. جلوگیری از گسترش فعالیت‎‌های بنیادگرایان دینی از قفقاز جنوبی؛

۱۰. ایجاد پایگاه‎‌های نظامی در قفقاز جنوبی جهت ایجاد موازنه قدرت در منطقه و جهان؛

۱۱. ترویج ارزش‎‌های روسی در منطقه ی قفقاز جنوبی جهت کمرنگ سازی ایده‎‌های غربی و اسلامی؛

۱۲. انحصار ترانزیت انرژي از مسیر روسیه به بازار‎‌های جهانی و به ویژه در بازار‎‌های اروپایی؛

با توجه به اهداف  شمرده شده ی روسیه در قفقاز جنوبی پس از روی کار آمدن پوتین، بخش بزرگ آن از سوی روسیه به کرسی نشسته و کشور‎‌های ارمنستان، آذربایجان و جمهوری‎‌های اوستیایی و داغستان نیز با روسیه در برابر سیاست‎‌های بازیگران منطقه‌ای و جهانی همسو شده اند و بازار‎‌های نفتی قفقاز جنوبی به گونه ی چشم گیری در انحصار روسیه قرار گرفته است. با آنکه روسیه در قفقاز جنوبی یک بازیگر تاثیر گذار است اما موانع بزرگی نیز در برابر آن وجود دارد؛ امریکا، ناتو، اتحادیه اروپا، ترکیه و ایران از بزرگ‌ترین موانع در برابر اهداف روسیه در قفقاز جنوبی خوانده می‌شود که روسیه نیز همواره حضور این بازیگران را به عنوان تهدید در برابر خودش توصیف کرده است. رقابت‎‌ها میان روسیه و بازیگران منطقه‌ای مانند ایران و ترکیه در جریان است و این قدرت‎‌ها به شدت برای دست یابی به بازار‎‌های نفتی قفقاز جنوبی با هم در رقابت اند و عرصه را برای روسیه محدودتر ساخته اند.  حضور ناتو و امریکا در قفقاز جنوبی برای روسیه نیز یک تهدید است چون نقش این بازیگران در معادلات منطقه‌ای و جهانی پس از جنگ سرد مملوس بوده و روسیه هم گسترش این بازیگران در منطقۀ قفقاز جنوبی نگران است و همواره از سیاست‎‌های حذف‌گرایانه در برابر آنان کار گرفته است.

در کل نتیجه پژوهش این بوده است که قفقاز جنوبی در سیاست‎‌های خارجی روسیه پس از روی کار آمدن پوتین از اهمیت خاص برخوردار بوده است و پوتین با توجه به ایده «آسیا گرایی» این منطقه را در سیاست خارجی کشورش به عنوان "حیاط خلوت" تعریف و برای کنار زدن قدرت‎‌های رقیب از این منطقه، از سیاست‎‌های عمل گرایانه کار گرفته است. آنچه اهداف روسیه در قفقاز جنوبی تعریف شده است به گونۀ نسبی برای روس‌ها تحقق یافته اما حضور قدرت‎‌های منطقه‌ای مانند ترکیه و ایران و قدرت‎‌های فرا منطقه‌ای مانند ناتو، امریکا و اتحادیۀ اروپا برای روسیه همواره یک تهدید بوده است که تا حال نه تنها در قفقاز جنوبی مهار نشده اند؛ بل دامنه‎‌های نفوذ گستری شان بیشتر نیز شده است.