Abstract

مفاهیم درگفتمان‎های ‎گوناگون به شکل‎های ‎گوناگون تفسیر می‎شوند، مقالۀ حاضر به بررسي مفاهیم دولت، قدرت و نظام بین‎الملل در اندیشۀ پست‎مدرن مي‌پردازد. پست‎مدرن‎ها ‎در عرصۀ روابط بین‎الملل بر این باوراند که می‎توان قرائت‎های ‎مختلف و متکثری را از این رشته و مفاهیم آن مطرح نمود. از منظرگاه آنان مفاهیم اساسی و ازلی نظریه‎های ‎کلاسیک روابط بین‎الملل فروریخته و قطعیت و شمول خود را از دست داده اند. در این قرائت جدید، چیزی که در گذشته و پیش از این در متن بوده، می‎تواند به حاشیه رانده شوند و آن مفاهیم و موضوعاتی که حاشیه‌ای تلقی می‎شدند، می‎توانند در متن مطالعات بین‎المللی قرار گیرند. سوالی که در این جا مطرح است این می‎باشد که مفاهیم دولت، قدرت و نظام بین‎الملل در جریان فکری پست‎مدرن دچار چه چرخش مفهومی نسبت به گذشته شده اند؟ هدف اصلی پست‎مدرنیست مسئله‌سازی و پی‌افکنی مفروض‎ها ‎و انگاره‎های ‎بنیادین نظریۀ روابط بین‎الملل می‎باشد، پنداشت‎هایی ‎که مدعی نشان دادن واقعیت در عرصۀ بین‎المللی و شناخت آن از طریق روش و ابزارهای پوزیتیویستی است. این نوشتار به دو بخش اصلی تقسیم شده است. بخش اول به بررسی مفهوم پست‎مدرنيسم و اصول و مولفه‎های ‎اساسی آن پرداخته است. و در بخش دوم وضعيت دولت، قدرت و نظام بین‎الملل در اندیشۀ پست‎مدرنيسم در عرصة جهاني و بين المللی به طور مفصل مورد بررسي قرار گرفته است. روش به کار رفته در مقاله، از حيث جمع‌آوری داده‎ها، شيوۀ اسنادی و از نظر تجزيه و تحليل، شيوۀ تبييني تحليلي است.

مقدمه

پست‎مدرنیسم مجموعه‌ای گسترده از دیدگاه‌‌هایی است که به جای (اصلاح) بسیاری از شیوه‌های سنتی نگرش به جهان، سعی در ( زیر و رو کردن) آنها دارند. این واژه براي نخستين بار توسط "فور لكودانيس" در سال 1930 در توصيف واكنشي شاعرانه عليه شعر مدرنيستي به كار برده شد.

 پسامدرن به نوعي پايان مدرنيسم است كه در چارچوب مدرنيسم اتفاق مي‌افتد و در عين حال چالشي است عليه اين چارچوب و اهداف و گفتمان آن را به چالش مي‌خواند. لیکن پست‎مدرنيسم انكار مدرنيته نيست، بلكه به محدود كردن تدريجي آرزوهاي فراگير آن مي‌پردازد و در صدد حل بحران‌ها و معضلاتي است كه مدرنيته با آن مواجه شده است. از نظر پست‎مدرن‌ها، مسائل قومی، مذهبی، نژادی، فرهنگی، اخلاقی، جنسیتی، زیست محیطی، اقتصادی، طبقاتی، توسعه‌ای، حقوق بشر و. . . در دهۀ 1990 نارسایی طرح‌ها و نظریه‌های عام و کلی برای اعمال کنترل و ایجاد نظم را نشان داده‌اند. آنها معتقدند که دیگر برای مسائل جهانی نمی‌توان پاسخ‌های کلی و ساده‌ای ارائه کرد و باید از جزمیات سنتی عبور کرد.

اگر نظریۀ مدرن بر ( عقلانیت، انسان‌مداری، جدایی سوژه از ابژه، امکان نیل به شناخت، بی‌طرفی و عینیت شناخت علمی، برابر دانستن عقلانیت و رهایی و برابری و ترقی ) تاکید دارد. پست‎مدرن‌ها با مخالفت با پایه‎های ‎مدرن شامل ( جوهرگرایی، شالوده انگاری و سوژه‌گی ) در مقابل تجدد قرار می‌گیرند. با این حال در این نوشته بر این هستیم که در ابتدا کلیاتی در باب پست‎مدرنیزم ارایه کنیم و بعد از آن به بررسی مفاهیم دولت، قدرت و نظام بین‎الملل در تفکرات پست‎مدرنیزم بپردازیم.

بخش اول

 

• مفروضات و هستی‎شناسی ‎پست‎مدرن ها:

رهیافت پست‎مدرن در روابط بین‎الملل بر هستی‌شناسی کاملاً متفاوتی از نظریه‎های ‎خردگرا و اثبات‌گرای روابط بین‎الملل استوار است. نظریه‌پرداران پست‎مدرن برخلاف رهیافت‎های ‎اثبات‌گرا، جهان متشکل از اجزا را انکار و رد می‌کنند و در عوض در صدد فهم فرآیندها و رویه‎هایی ‎هستند که این موجودیت ) افراد، اعیان، فرآیندها، حوادث، ساختارها( را تولید کرده اند. از این رو واقعیت و جهان خارجی وجود ندارد که قابل شناخت عینی باشد. واقعیت و جهان اجتماعی یک سازة گفتمانی و زبانی است که هیچ وجود هستی‌شناختی ندارد، این زبان و گفتمان است که واقعیت را می‎سازد.

پایه‎های ‎مدرنیزم (جوهرگرایی - شالوده انگاری –سوژه‌گی ) بود که اعتقاد داشتند واقعیت وجود دارد و با ابزار علم تجربی امکان کشف واقعیت است و با عقل انسانی امکان شناخت است. پست‎مدرن هر سه را رد می‌کند. شناخت پست‎مدرن به دنبال بی‌ثباتی است؛ نه ثبات. بر (تنوع، تفاوت و اختلاف) تاکید دارد. در شناخت پست‎مدرن، هدف رسیدن به حقیقت نیست؛ آنچه اهمیت دارد، گفتگوست و نه پژوهش. در گفتگو هم نفس گفتگو اهمیت دارد و نه اینکه هدف از گفتگو، رسیدن به حقیقت باشد.

شناخت مدرن بر این نکته تاکید دارد که حقیقت غیرمستقل از همه نمادهایی که برای انتقال آن به کار گرفته می‌شود، وجود دارد. در مقابل، پست‎مدرنیزم معتقد است که شناخت، نوعی عمل برساختن نمادین است و نه آنچه نمادها صرفا منتقل می‌کنند. شناخت ما از حقیقت مبتنی بر عقلانیتی فرازمانی نیست؛ زیرا از خود عقلانیت هم به‌عنوان یک برساختۀ تاریخی رمززدایی می‌شود. در نهایت باید خاطر نشان کرد که پست‎مدرنيسم چالشي است كه در برابر رویکردهاي مدرن مانند عقلانيت، اومانيسم، ليبراليسم، رئاليسم و فناوري جديد، تجلي مي‌یابد.

• اصول فكري پست‎مدرنيسم در روابط بين‌الملل

پست‎مدرنیسم در صدد نوعي نقد فرهنگي عليه مدرنيته برمي‌آيد و زمينه را براي پذيرش حق تفاوت و چند فرهنگی پديد مي‌آورد و به عبارتي مدرنيسم دربرگيرندة نگرشي نو است كه با گذار از مدرنيتة متأخر شكلي جديد از مجادلات واکنش‌هاي سياسي را طرح و امكان بازنمايي آن را فراهم مي‌آورد )بشیريه،1378: 41). اصول فکری که بر پست‎مدرنیسم حاکم است در عرصۀ بین‎الملل تجلی خاصی یافته که به بررسی آنها می‎پردازیم.

1. ضديت با معرفت شناسي

پست‎مدرنيسم بيشتر به هستي‌شناسي توجه دارد تا به معرفت‌شناسي و بيشتر به اثرات علم در زنده‌گي علاقه‌مند است تا به تمسك جستن به ظواهر زنده‌گي براي درك علل واقعي اعتقاد و به عبارتي پست‎مدرنيسم به صورت سادة ذهني اشيا (مثل تصور كي صندلي در ذهن) روبه‌رو است و به یک موضوع تنها به لحاظ ذهني فكر می‌کنند و در اين مرحله ديدگاه و حكمي صادر نمي‌شود.

پست‌‌‌‌‌‌ ‎مدرن‎ها ‎ديدگاه‌هاي مربوط به واقعيت حقايق عيني را به چالش مي‌کشند ؛ آنها در مقابل واقع‌گرايان اعتقاد دارند كه حقيقت را در روابط بين‌الملل مي‌توان شناخت )جكسون و سورنسون،1383: 30).

2. نفي فرا روايت‌ها

نفي فرا روايت‌ها یکی از شاخص‌هاي پست‎مدرنيسم مي‌باشد و دامنة وسيعي از مفاهيم علم، عقل، رهايي و پيشرفت را دربرمي‌گيرد كه مدرنيسم به آنها بها داده و موجب دگرگوني عظيم در جوامع مدرن شده است. اعتقاد به فرا روایت‌ها ناشی ازگرایش به کلیت است که مدرنیسم به آن اعتقاد دارد، ولی پست‎مدرنیسم کلیت‌گرایی را سبب پنهان شدن تناقضات، ابهامات و تضادها شمرده و از کلیت به مثابۀ ابزاری برای تنظیم قدرت و کنترل یاد می‌کند. فرا روایت‌ها جریاناتی مانند نوواقع‌گرایی یا نولیبرالیسم هستند که مدعی می‎باشند حقیقت دنیای اجتماعی را کشف کرده اند ولی مدرن‎ها ‎چنین ادعاهایی را دست‌نیافتنی و فاقد اعتبار می‎دانند (صالحی،1391: 103).

3. شالوده‌شکنی

پست‎مدرنیست‎ها ‎شالوده‌شکن هستند، روایت‌ها از جمله فرا روایت‎ها ‎معمولاً توسط یک نظریه‌پرداز ساخته می‎شوند و از این رو معمولاً تحت تأثیر دیدگاه پیش‌فرض او قرار می‎گیرند. پس شالودة روایت‌ها شکسته شود، یعنی برای آشکار شدن عناصر تصادفی و تمایلات مبتنی بر پیش‌فرض آن باید از هم تفکیک گردد.

این نظریه ادعا می‎کند که تنها اطلاعات چندی در مورد دولت‎های ‎حاکم در سیستم بین‎المللی هرج و مرج می‎تواند به ما بیشترین اطلاعات را در مورد بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مسائل که ما باید در مورد روابط بین‎الملل بدانیم، ارائه دهد. از نظر آنان نوواقع‌گرایی خود را به عنوان فرا روایت مطرح می‎کنند و سیطرة خود را بر همه جا تسری می‎دهند )جکسون و سورنسون،1383: 301).

 

 

4. نقد ایدة پیشرفت و غایت‌گری از تاریخ

پست‎مدرنیست‎ها ‎برخلاف مدرنیست‎ها ‎معتقدند که آینده بهتر از حال است و حال بهتر از آینده است و بدین ترتیب مفهوم پیشرفت که مدرنیست‎ها ‎مطرح می‎کردند از سوی پست‎مدرن‎ها ‎مورد نقد قرار گرفت. عدم اعتقاد به پیشرفت و تکنولوژی ابزاری به منزلة نفی ایدة فرجام‎شناسی ‎تاریخی است. بر این اساس پست‎مدرنیسم معتقد است که هیچ جبر تاریخی و قانون‌مندی در روابط بین‎الملل وجود ندارد و لذا ماتریالیسم تاریخی و ادیان الهی را به چالش می‎کشد(کریمی،1393: 23).

5. توجه به دیگری

یکی از مضامین پست‎مدرنیسم در روابط بین‌الملل، توجه به دیگری است که در نوشته‎های ‎پست‎مدرنیسم مورد توجه است و این یکی از بسنده‌ترین رهنمودهای پست‎مدرن است که با لیبرالیسم و واقع­گرایی تفاوت دارد. منظور پست‎مدرن از دیگر جنبش‎های ‎جدید اجتماعی علی­الخصوص جنبش زنان و اقلیت‎ها ‎یا کنار زده و یا به حاشیه رانده شدند (صالحی،1391: 105).

6. ارج نهادن به تمایزها

تمایز یکی از مفاهیمی است که مورد توجه پست‎مدرن‌هاست؛ میان انسان‎ها ‎ازلحاظ ظاهری، اجتماعی و اقتصادی تفاوت است و لازمة احترام به تمایز، ترویج اختلاف نظر و آزادی عقیده و عمل همة انسان‎ها ‎است که با لیبرالیسم نیز مطابقت می‎نماید و باید بین انسان‎ها ‎به بهانة وحدت و انسجام و توافق همگانی سرپوش نهاد.

7. مخالفت با تسلط فرهنگ و ارزش غالب

پست‎مدرنیسم با تسلط یک فرهنگ بر جامعة بین‎المللی مخالف است، زیرا که تسلط یک فرهنگ بر جامعة بین‎الملل موجب نادیده گرفتن یا سرکوب فرهنگی و ملی دیگر فرهنگ‎ها ‎می‎شود و به دليل تمايز ميان انسان‎ها ‎در یک جامعه افكار و ايده‌هاي مختلف بين‌المللي وجود دارد كه همة آنها حق مطرح شدن دارند و به عبارت ديگر، هيچ ارزش و حقيقت جهاني و عامي وجود ندارد كه بين همة اعضاي جامعه مشترك و پذيرفته شده باشد.

8. حمایت از اقلیت ها

پست‎مدرن‎ها ‎به دلیل ارج نهادن به تمایز و مخالفت به سلطة فرهنگ بین‎المللی به اقلیت‎های ‎نژادی، قومی و جنسیتی جامعه توجهی خاص دارد و به همین دلیل آنها در زمرۀ حامیان سرسخت کثرت‌گرایی محسوب می‎شوند.

9. حمایت از منطقه­ای شدن و محلی­گرایی

یکی از آرمان‎های ‎پست‎مدرنیسم در روابط بین‎الملل حمایت از منطقه­ای ‎شدن و محلی­گرایی است. این آرمان‎ها ‎آنها را در حمایت از جهانی­شدن سیاست، فرهنگ و اعتقاد مطرح می‎کند. پست‎مدرنیست‎ها ‎بر این باورند که هدف اصلی جهانی­شدن، استعمار و استثمار کشورهای فقیر و عقب‌مانده است، زیرا تسلط یک کشور یا ملت بر سایر ملل منجر به نادیده گرفتن و سرکوب ملل ضعیف می‎گردد )نجاریان،1381: 90).

 

بخش دوم

مفهوم دولت در پست‎مدرنیزم

اکثر نظریه‌پردازان سیاسی، ضرورت وجود دولت را پذیرفته‌اند؛ اما مشکل وقتی به وجود می‌آید که بخواهیم دربارۀ دولتی که باید وجود داشته باشد – نه دولتی که هست – مفهوم‌پردازی کنیم. تقریبا تمام طرح‎های ‎دولت خصلتی تجویزی دارند. مفهوم­پردازی دربارۀ دولت همیشه با نقد دولت‎های ‎موجود همراه است. نظریه­پردازان سیاسی که کاملا از توانایی دولت در تجدد روابط اجتماعی آگاه بوده اند، به شدت نسبت به دولت‎های ‎موجود محتاطانه عمل کرده­اند. بر همین اساس لیبرال‎ها ‎تاکید کرده اند که دولت باید محدود شود و مارکسیست‎ها ‎نیز استدلال کرده اند که با عمل سیاسی باید دولت را دگرگون ساخت (چاندوک،1377: 44).

1. دولت مدرن

مبادی اصلی نظریۀ دولت مدرن که اساس نظام‎های ‎نظری بر آن قرار داد، این چشم انداز عام است که دولت ساختۀ بشر و مبتنی بر عقل انسان است. اگرچه نظریۀ دولت مدرن به مثابۀ دولتی مبتنی بر مشارکت و ارادۀ عمومی بدیهی به نظر می‎رسد؛ اما اندیشۀ سیاسی برای رسیدن به این نقطه، راهی طولانی و پر فراز و نشیب پیموده است که طی آن نظام‎های ‎فلسفی بزرگ پدید آمده و رهروانی بزرگ همچون هابز، لاک، هیوم، بنتام، روسو، كانت، هگل و بسیاری دیگر پدید آورده است (پولادی، ۱۳۸۰: ۷).

ویژۀ‌گی دولت لیبرال دموکراتیک، مجمع نمایندۀ‌گان، نظام حزبی رقابت، طیفی از گروه‎های ‎فشار و تفکیک قوای سیاسی یا مبتنی بر قانون اساسی است. این دولت می‎کوشد با اعمال کنترل بر قوۀ مجریه و از طريق دموکراسی با دعوت برای مشارکت داوطلبانه، ارزش‎های ‎درهم تنیدۀ لیبرالیسم را پاس بدارد(شوارتس منتل، ۱۳۷۸: 30)

در قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم، محدودیت‎های ‎حق رأی، عمده­ترین وسیلۀ حذف گروه‎هایی ‎از فراگرد سیاسی بود که منافع آنها می‎توانست با ارائۀ سعادت نظام سرمایه­داری سازگار نباشد. گروه‎های ‎محروم از حق انتخاب فقط می‎توانستند حقوق مدنی از لحاظ سیاسی بی‎اهمیت خود را اعمال کنند و صورتی از نارضایی‎های ‎سیاسی و قانونی را به منصۀ ظهور برسانند که عملیات پلیسی و سرکوب به سهولت می‎توانست جلوی آن را بگیرد. حق رأی، تصدی پست‎ها ‎نیز محدود به کسانی می‎شد که دارای با تحصیلات کافی داشتند. پس از جنگ جهانی دوم، الگوهای توسعه از این ویژه‌گی تأثیر می‎گرفتند که کشورهای جهان سوم یکپارچه قلمداد می‎شدند؛ در مورد رشد و توسعه، اعتقاد راسخ وجود داشت، دولت- ملت یک تکیه گاه حائز اهمیت بود و در مورد نقش دولت در ایجاد پیشرفت و توسعه، اعتمادی وافر مشهود بود.

2. دولت پست‎مدرن

کاهش نقش دولت ملی، مبنای اصلی تغییر در عرصه نظریه پردازی توسعه است. در دیدگاه پست‎مدرن نقش دولت، به عنوان تجسم حاکمیت ملی به تدریج کم رنگ می‎شود و دیگر مافوق جامعه نیست. دولت پست‎مدرن، گرچه قدرتمندتر عمل می‎کند؛ اما هرگز خود را در تقابل با نهادهای جامعۀ مدنی نمی‎داند. این دولت در رقابت با سایر کنش‌گران حذف نمی‎شود؛ بلکه خود را با شرایط جدید هماهنگ می‎کند.

در دنیایی که سرمایه به هیچ وجه ثابت نیست و نفوذ و گسترش مالی و برای کنترل حکومت‎های ‎ملی است؛ رشد فزایندۀ سازمان‎های ‎فراملی در مناطق ضعیف موجب کانال‎های ‎جدید برای تخصیص منابع و جابه­جایی آنها می‎شود. منطق خدمت در دولت پست‎مدرن در مقابل منطق حاکمیت در دولت مدرن قرار دارد (55 :1998 Baumann).

این دولت را بر اساس توانمندی‌آن در دفاع از اجتماع انسانی، در ساختن یا تحكیم هویتش قضاوت نمی‎کنند. بلکه بر اساس کیفیت خدماتی که به جامعه می‎دهد، ارزیابی می‎کنند. واسطۀ اجباری میان منافع عمومی و مدیریت‎های ‎خصوصی نیست؛ مجموعه­ای از کارگزاری‎های ‎تخصصی است که به جای منافع مفروض عمومی، منافع ملت را مدیریت می‌کند و مشروعیتش در گرو وفاداری به ارادۀ عمومی نیست؛ بلکه به توانمندی در بسیج فایده­مند دانش‎های ‎تخصصی بستگی دارد( گنو، ۱۳۸۰: 30).

جان پیر و گای پیترز کتاب «مدیریت حکومتی جدید، سیاست و دولت» را در سال ۲۰۰۰ در آمریکا منتشر کردند. این نویسنده‌گان، الگوی دولت محور را انتخاب کرده اند. در این دیدگاه، از نقش دولت با ورود به هزارۀ سوم کاسته نشده است؛ بلکه برعکس، از نقش مبتنی بر قدرت‎های ‎نهادی به نقش مبتنی بر همکاری و ایجاد سازش میان منابع خصوصی و دولتی تبدیل شده است. این امر، به طور‌الزام آور، تهدیدی برای دولت-ملت نیست. دولت‎های ‎کنونی آماده‌گی زیادی برای مواجهه با چالش‎ها ‎و تغییرات دارند، محدودیت‎های ‎مالی، منافع سازمان یافتۀ پرتوان و یا حتی اعتراض سیاسی و بحران‎های ‎مشروعیت را به راحتی می‎پذیرند و اشکال مختلف همکاری‎های ‎فراملی، همگام با روند جهانی­شدن بازار اهمیت می‎یابند.

گرچه دولت، اصلی مهم است؛ ولی مردم هم به همان اندازه از حق تعیین سرنوشت برخوردارند. همین مردم بودند که گام‎های ‎اصلی را برای استعمارزدایی برداشتند و این معیاری مناسب در راستای کاهش اولویت و تفوق حاکمیت دولت تلقی می‎شود. پایگاه اخلاقی و بشر‌دوستانه به رابطۀ فرد و دولت و اهمیت جامعۀ بین‎الملل به حقوق بشر نیز وجود دارد. جامعه بین‎الملل، نوعی جامعۀ جهانی اخلاقی را تسری می‎دهد، که همه اعضا از حقوق و تکالیف مناسب برخوردار شوند و رفتار دولت‎ها ‎به وسیله معیارهای جهانی اخلاقی ارزیابی شود.

 جهانی‎شدن شکل­بندی قدرت در سطوح مختلف را متحول کرده است. این رابطه بین افراد، دولت‎ها، نهادهای مدنی داخلی و خارجی، شرکت‎های ‎چند ملیتی و جنبش‎های ‎اجتماعی مدرن متفاوت تصور می‎شود. در سایۀ این دگرگونی، قدرت ترجمان دیگری از میزان ظرفیت تحت تأثیر قرار دادن برون دادهای سازمانی Organizational Outcomes است. در نتیجه، حاکمیت از انحصار دولت خارج می‎شود و در تمام سطوح جامعه پخش می‎شود. این موضوع، تجسم نوعی از دموکراسی در قالب دموکراسی صنفی است.  

3.  نظریه‎های ‎پست‎مدرن دولت

نظریه پردازی در بارۀ مسائل اجتماعی و مباحث توسعۀ امری خلاقیت‌آور، پیچیده و پرسش برانگیز است؛ اما میزان حساسیت به مسائل و مشکلات اجتماعی، برای نظریه‌پردازان یکسان نبوده و به جنبه‎های ‎هستی شناسی، روشن‎شناسی ‎و معرفت‎شناسی ‎آنها بستگی دارد. در علوم اجتماعی، بین رهیافت‎های ‎فلسفه اجتماعی و رهیافت‎های ‎تجربه‌گرایی تمایز وجود دارد. این فرایند به نظریه‎های ‎کلاسیک اجتماعی، نظریه‎های ‎معاصر توسعه و تجزیه و تحلیل‎های ‎نو از تغییرات پیچیده بستگی دارد. نظریه‎های ‎کلاسیک اجتماعی با پیدایش علوم اجتماعی از دل فلسفۀ اجتماعی شکل گرفته اند. در این زمره، می‎توان به آدام اسمیت، کارل مارکس، امیل دورکیم و ماکس وبر اشاره کرد. نظریه‎های ‎معاصر (مدرن) توسعه به دنبال فرایند استعمار زدایی و نوسازی در کشورهای جهان سوم شکل گرفته اند. نسل سوم از نظریه پردازی سیاسی و اجتماعی، شامل نظریه‎های ‎پست‎مدرن دولت، از جهانی‎شدن و تجدید ساختار جوامع صنعتی و سرمایه داری و مکتب پست‎مدرنیسم نشات می‎گیرد (عبداللهی،1391: 231).

در اندیشه‎های ‎هابرماس، گرامشی، فوکو، لیوتار، چاندوک، گیدنز و کیبل وینسنت این نوع نگرش دیده می‎شود. دولت مدرن را نهادها و مسائل اجتماعی رسمی، چون خانواده، رفاه، اشتغال و امنیت، و غیر رسمی چون گروه‎های ‎شهروندی، ورزشی، گروه‎های ‎اجتماعی، اتحادیه‎ها، کلیساها، مؤسسات خیریه و غیره، محاصره کرده و شبکه‌ای عظیم از ارتباط‎های ‎فرد را به جامعه و گروهی بزرگ‌تر پیوند می‎زند. در پست‎مدرنیسم، نظم اجتماعی نهادی به گونه‌ای متفاوت، فرد را با انتخاب الگوهای شرکت در فرایندهای اجتماعی و مصرف در سبک زنده‌گی مواجه ساخته است. چنین به نظر می‎رسد که تمرکز مباحث توسعه از سطح نظريه به سطح پارادایم ارتقاء یافته است. برای نمونه، نظریه پردازان نوسازی، مارکسیست‎ها ‎و نومارکسیست‎ها ‎در مورد نقش دولت در فرایند توسعه بحث می‎کردند؛ هرچند این نظریه پردازان در این مورد توافقی نداشتند. اما در این امر که دولت نقشی مهم در فرایند توسعه دارد، اشتراک نظر داشتند؛ یعنی در سطح پارادایماتیک همگی بر این باور بودند که دولت بازیگری مهم در فرایند توسعه است؛ ولی اکنون بحث این است که دولت باید در توسعه نقش داشته باشد یا خیر (شورمن، ۱۳۸۱: 59).

شکست انحصار حکومت‎ها ‎و دولت‎ها، به عنوان ویژه‌گی اصلی نظریه‎های ‎پست‎مدرن، متأثر از پدیدهی جهانی‌شدن است. تحول در آگاهی شهروندان، به نحوی که خود را بر سیاست داخلی دولت‎ها ‎تحمیل کنند؛ تنها چیزی است که می‎تواند بازیگران جهانی را تحت فشار قرار دهد تا به اصلاح خودفهمی خود بپردازند و کم کم خود را به عنوان اعضای جامعۀ جهانی ببیند (هابر ماس، ۱۳۸۰: ۸۸)۔

فوکو در گذر از پراکنده‌گی بی‎قاعده و نامنظم قدرت‎های ‎خرد، به یقین طبقاتی شدید آنها از طريق نقش محوری دولت با مشکلاتی روبه­رو است. او در تلاش برای چرخاندن نظرها از دولت به سوی مراکز خرد قدرت، برای دولت ماهیتی خاص به عنوان گفتمان اصلی قدرت قائل نمی‎شود و دولت را ساخت سلطه مستقل نمی‎داند (چاندوک، ۱۳۷۷: 58).

آنتونی گیدنز، با نگاهی متفاوت نسبت به دولت، بر توانایی آن در تأثیرگذاری بر اغلب جنبه‎های ‎روزمره رفتار بشر تأکید می‌کند و از محدودۀ تنگ‌نظری موجود خارج می‎شود. او می‎گوید در تشکل‎های ‎اجتماعی عصر جدید، دولت و جامعه مدنی همچون فرایندهایی همیشه در جهت تحول مداوم توسعه می‎یابند. شرایط تحقق این امر، هر چند ظاهرا تناقض‌آمیز به نظر می‎رسد؛ توانایی دولت در تأثیر گذاری بر بسیاری از جنبه‎های ‎رفتاری روزمرۀ ساختارهای جامعۀ مدنی است (گیدنز ۱۳۷۸: ۲۱4).

از ویژه‌گی‎های ‎نظریه‎های ‎شکل‌گرفته در چهار چوب پست‎مدرنیسم، نسبی گرایی و اجتناب از جزمیت و الگوهای عام و مطلق است و دولت پست‎مدرن در این بستر تکوین یافته است وفاق میان نظریه‌پردازان دولت پست‎مدرن این است که دولت تعیین‌کنندگی مطلق خود را از دست داده و در عوض نهادها و سازمان‎های ‎عدیده در سطح داخلی و خارجی مانند جنبش‎های ‎اجتماعی نوین، سازمان‎های ‎غیر حکومتی، میان‌حکومتی، فراملی، بین‎المللی و شرکت‎های ‎چندملیتی ضرورت یافته است (عبداللهی،1391: 233).

علاوه بر مباحث بالا در گذر زمان نسبت به عناصر چندگانۀ تشکیل‌دهندۀ دولت دیدگاه‎های ‎متفاوتی موجود بوده و در این سیر تاریخی معنای هر کدام از عناصر سرزمین، جمعیت، حکومت و حاکمیت در دیدگاه مدرن و

دگرگونی برداشت از عناصر دولت در گفتمان‎های ‎سیاسی مدرنیته و پست‎مدرنیسم
گفتمان عناصر	مدرنیته	پست‎مدرن
سرزمین	- تفکیک­کننده داخل از خارج است - تولیدکننده و محافظ هویت ملی است - ظرفی ثابت برای دولت است - میزبان قلمروسازی دولت است	- نمی‎تواند داخل را از خارج کاملا تفکیک کند - میزبان هویت‎های ‎متفاوت است - در برابر خواسته‎های ‎متفاوت دولت، متغیر است - هم‌زمان میزبان قلمروسازی و قلمروزدایی است
جمعیت	- جمعیت کلیتی منسجم است به نام ملت - تمامیت‌انگاری هویت - کم­توجهی به هویت‎های ‎غیر ملی - ارائۀ نظریات حول محور ملت - استفاده از افسانه‎ها، نمادها، احساسات، و تاریخ برای ساختن ملت	- تردید در فراروایت ملت و اعتقاد به برساخته بودن آن - بازاندیشی در دولت-ملت به عنوان واحد طبیعی احساس تعلق فرهنگی - توجه به تکثر و دیگر دسته‌بندی‎های ‎هویت مانند سن، جنس، طبقه و تجارب فردی - بی‎علاقگی به سیاست رسمی
حکومت	- حکومت نهادی ثابت است - گروهی از افراد است که قدرت دارند - قدرت در نهادهای دولتی متمرکز است - عقلانی بوده و بر اساس خیر عمومی استوار است	- حکومت کردن عملی سیال است (حكومت­گرایی) - مجموعه­ای از نهادهای دولتی و غیر دولتی است - قدرت در نهادهای دولتی و غیردولتی پراکنده است - غیر عقلانی، ناهمگون، تصادفی و ناپایدار بوده و براساس خير عمومی استوار نیست.
حاکمیت	- حق طبیعی دولت است - متمایزکنندۀ دولت از دیگر اشکال سازماندهی انسانی است - اسامی مفاهیمی مانند قدرت، اقتدار و اجتماع است - به معنای استقلال کامل از کنترل خارجی است	- برساخته‌ای اجتماعی است - به وسیله بازیگران فروملی و فراملی محدود شده است - به وسيله تکنولوژی‎های ‎ارتباطاتی و اطلاعاتی با چالش روبه رو شده است - استقلال کامل از کنترل خارجی بی‎معنی است

پست‎مدرن تفاوت داشته و تغییر پیدا کرده است. که در جدول بالا این دگرگونی برداشت از عناصر دولت را می‎توانیم مشاهده کنیم.

مفهوم دولت نیز مانند دیگر مفاهیم موجود در جغرافیای سیاسی و علوم اجتماعی خصلتی گفتمانی دارد. براین اساس، دولت ماهیت ذاتی، ثابت و يكپارچه‌ای را بروز نمی‎دهد، بلکه تفسير از دولت و عناصر تشکیل‌دهندۀ آن به این موضوع بستگی دارد که از دیدگاه چه گفتمانی به آن نگریسته شود. «مدرن» و «پست‎مدرن» معرف گفتمان‎هایی ‎هستند که نگریستن از زاویۀ هرکدام از آنها، ماهیت دولت و عناصر تشكيل‌دهندۀ آن را تحت تأثیر قرار می‎دهد (افضلی و مرادی،1391: 222).

از دیدگاه سرزمینی، گفتمان پست‎مدرن باعث شده است که اندیشمندان بر روی یک نکته تفاهم داشته باشند، و آن این است که مفهوم سرزمین با گذشته تفاوت بسیاری کرده است. در گفتمان پست‎مدرن، فرایندهای قلمروسازی و قلمروزدایی به صورت همزمان در جریان است. همچنین قلمروسازی خاص دولت نیست و دیگر بازیگران نیز در این فرایند درگیر هستند.

از دیدگاه جمعیتی، در گفتمان پست‎مدرن، برخی از اساسی‌ترین مفروض‎های ‎گفتمان مدرن درباره جمعیت ساکن در دولت، به چالش کشیده شده است. در گفتمان پست‎مدرن، با شخصی شدن و اهمیت یافتن فردیت، افراد علاقۀ زیادی به شرکت در فعالیت‎های ‎ملی از خود بروز نمی‎دهند، بلکه در عوض، با کسب رضایت در نقش‎های ‎عمومی و فعالیت‎های ‎معطوف به دولت بیشتر به دنبال تنوع، لذت و تجربۀ سبک‌های جدید زنده‌گی هستند، همچنین افراد در دسته‌بندی‎های ‎هویتی خود تجدید نظر می‎کنند و به دسته بندی‎های ‎هویتی دیگری مانند سن، جنس و قومیت در کنار ملت، توجه بیشتری نشان می‎دهند.

در خصوص حکومت، در گفتمان سیاسی پست‎مدرن، برخلاف گفتمان سیاسی مدرن، به حکومت به‌عنوان تنها بازیگر نگریسته نمی‎شود و حکومت یک نهاد ثابت و يكپارچه نیست بلكه حكومت‌گرایی به عنوان عملی سیال، مجموعه‌ای از افراد، نهادها، شیوه‎های ‎اندیشیدن و اعمال است که به صورت نامنظم سازماندهی می‎شوند.

در خصوص حاکمیت، در اثر چرخش‎های ‎نظری و رویدادهای عملی، حاکمیت دولت مدرن در گفتمان سیاسی پست‎مدرن دچار چالش شده است. فعالیت‎های ‎اقتصادی مرزهای ملی را درنوردیده، قدرت دولت را تضعیف کرده است، در این شرایط، با بازیگری بیشتر و مؤثرتر عاملان فرهنگی غیر دولتی مانند پایگاه‎های ‎اینترنتی و تلویزیون‎های ‎ماهواره‌ای، مدیریت جریان اطلاعات برای دولت‎ها ‎به مراتب سخت‌تر شده است. امروزه مشکلاتی در مقیاس‎های ‎گوناگون از محلی تا جهانی(مشکلاتی از قبیل بحران زیست محیطی، شكل جمعیت و بیشتر شدن شکاف میان ثروتمندان و فقرا و غيره) به وجود آمده است که دولت‎ها ‎برای رویارویی با آنها بسیار بزرگ یا بسیار کوچک هستند و این جاست که دولت پست‎مدرن ضرورت پیدا می‎کند (افضلی و مرادی،1391: 223).

• مؤلفه‌هاي نگرش پسامدرن به قدرت

در پارادیم مدرن، نظریه‌پردازي­هاي مفهوم قدرت حول همان مفهوم هابزي قدرت می­چرخد و تمایزات آنان تنها معطوف به تأکید بر جنبه­اي از قدرت یا افزودن جنبه‌اي دیگر بر این مفهوم است و به طور کلی فراتر از این نمی‎رود. نقد قدرت، از مباحث محوري پست‎مدرنیسم است، چه درنقد ادبی، چه در فلسفه و چه در تفکر سیاسی. نیچه وهایدگر، ازدیدگاهی فلسفی به قدرت پرداخته اند و فوکو و لیوتار قدرت را در صحنه تاریخ و جامعه، دریدا و بودریار آن را در عرصه تفکر و فرهنگ شناسایی کرده اند. همۀ این متفکران، مدرنیته را توجیه‌گر قدرت ضد انسانی می‎شمارند.

بسیاري نیچه را آغازگر تفکر پست‎مدرن می‎دانند. نیچه با اشاره به خصلت هستی‌شناختی قدرت‌طلبی معتقد است که «این جهان قدرت‌طلبی است و نه چیز دیگر» به نظر وي، یک موجود زنده بیش از هرچیز به دنبال به‌کارگیري نیروي خویش است. خود زندگی قدرت‌طلبی است. بودن، قدرت می‎خواهد و شدن، قدرت بیشتر. حفظ بقا فقط یکی از تبعات مهم و غیر مستقیم آن است (گرجی و مرتضوی،1397: 11).

در تفسیر هستی‌شناختی از قدرت، نیچه بنیان‌هاي مدرنیته را نفی و مبانی فرامدرنیته را تثبیت می‎کند. تفسیر نیچه از رابطه انسان با جهان مبتنی بر رابطه قدرت و دانش است. از نظر وي، دانش تجلی قدرت‌طلبی است. در تبدیل جوهرۀ هستی از شدن به بودن، دانش، از طریق تفسیر جهان، نقش کلیدي دارد. اندیشه‌هاي هایدگر نیز در باب قدرت، متأثر از دیدگاه فلسفی او در باب هستی است. هایدگر که بحث نیچه در باب هستی‎شناسی ‎تراژیک یونانیان را دنبال می‎کند، برخلاف نیچه که قدرت طلبی را خصلت انسانی در رابطه با جهان می‎بیند، وي بودن درجهان را قدرت طلبی می‎شمارد. به تعبیر هایدگر، ممکن نیست در مورد بودن درجهان اندیشید اما متصور قدرت طلبی نبود. آراي لیوتار نیز در باب قدرت حائز اهمیت است. وي از یک سو به تجاري شدن دانش و اطلاعات، و از سوي دیگر به ابزارگونه شدن دانش در رابطه با قدرت می‎پردازد. لیوتار درطرح پرسش قدرت این سئوال را مطرح می‎کند که «چه کسی می‎داند؟» از نظر وي در دنیاي معاصر، دانش، به خصوص کنترل اطلاعات، کانون اصلی منازعه بر سر قدرت است. به نظر وي، همان‌گونه که درگذشته، دولت- ملت‎ها ‎بر سر قلمرو جغرافیایی براي مواد اولیه و کارگر ارزان با یکدیگر به جنگ و جدال می‎پرداختند، اکنون جنگ اصلی بر سرکنترل اطلاعات است (منوچهری،1376: 39).

دانش و قدرت صرفاً دو وجه از یک مسأله اند. چه کسی تصمیم می‎گیرد که چه چیزي دانش است و چه کسی می‎داند که چه چیزي براي تصمیم گیري لازم است؟ در عصر کامپیوتر، مسألۀ دانش بیش از هر زمان دیگري، مسألۀ حکومت است (رهبری،1385: 19).

در میان اندیشمندان پست‎مدرن، میشل فوکو بیشترین اهتمام خود را به مفهوم و ماهیت قدرت و تأثیر آن برتمام وجوه زیست اجتماعی و طبیعی بشر قرار داده است. گسست معرفت‌شناختی در خصوص قدرت و مفهوم آن را می‎توان در تحلیلی که فوکو از قدرت دارد، جستجو نمود. میشل فوکو و اغلب پسامدرن‌ها در تحلیل خود از قدرت وام‌دار نظریات نیچه دربارۀ قدرت و ارادۀ معطوف به قدرت هستند و در اندیشۀ پسامدرن‎هایی ‎چون ژان فرانسوا لیوتار، هایدگر، دریدا، بودریار و دلوز و غیره می‌توان نظریاتی را در باب قدرت مشاهده نمود؛ در عین حال از آنجایی که فوکو به عنوان متفکري پسامدرن در حوزه قدرت و مفهوم آن نظریات قابل ملاحظه و توجهی دارد، در این‌جا سعی می‎کنیم تا با محوریت اندیشۀ فوکو، مفهوم و مؤلفه هاي قدرت در پسامدرنیسم را مطرح و نظریات سایر پسامدرن‎ها ‎را در توضیح و تکمیل آن بیاوریم (گرجی و مرتضوی،1397: 12).

1. نفی خصلت سیاسی قدرت و انکار دولت به‌عنوان یگانه ساختار

اساساً اندیشۀ پسامدرن و به‌طور خاص رویکرد آن نسبت به قدرت، در تقابل با اندیشۀ مدرن و با نگرش سلبی به مفاهیم آن طرح می‌شود؛ بر این اساس لازم می­آید تا به مفهوم مدرن قدرت با رویکرد هابزي اشاراتی گردد. بیان هابزي از قدرت در نسبت با حاکمیت و بر اساس خصلت سیاسی آن فهم می­گردد و در چارچوب فلسفۀ سیاسی مدرن تئوریزه شده است. در این نگرش حاکمیت از دولت جدایی­ناپذیر است و از این روست که از دولت به مثابۀ مفهومی مدرن یاد می‎شود (لاگلین، 1388: 176).

گفتمان مدرن قدرت، اساساً در اتصال با نهاد پادشاهی یا قدرت حاکمیت بنیاد است. هابز از جمله بزرگ‌ترین فیلسوفان سیاسی عصر مدرنیته، براي نخستین‌بار به تئوریزه کردن مفهوم قدرت پرداخت. حاکمیت در مرکز دغدغه‌هاي فکري نظري هابز قرار داشت. بنابراین در بستر گفتمان وي فهم مفهوم قدرت با رجوع به مفهوم حاکمیت تصور و ترسیم می‎شد. به باور هابز پیش از وجود حاکمیت، نظمی در جامعه وجود نداشته و مردم صرفاً به وسیلۀ خواسته‎ها ‎و نفرت‎ها ‎و بیزاري‌هایشان نسبت به یکدیگر تهییج می‎شدند )انسان گرگ انسان است) آنچه در شرایط طبیعی حاکم است جنگ همه بر ضد همه است. راه برون‌رفت از چنین شرایطی از منظر وي، ایجاد یک قرارداد است. قراردادي که مردم بر اساس آن قدرت خود را به حاکمیت تفویض کرده و در نتیجه از شرایط طبیعی رهایی یافته و شرایط مدنی را ایجاد می‌کند. بر اساس لویاتانِ هابز ضروري است که براي حل وضعیت طبیعی، قدرت سامان‌بخش، در پیکر پادشاه قرار داده شود.

در اندیشۀ پسامدرن قدرت متمرکز در ساختارهاي رسمی قدرت نیست. قدرت در گفتمان فشرده شده و گفتمان مسلط در واقع نماینده قدرت است که خواست خود را بر بقیه تحمیل می‎کند. به نظر فوکو و لیوتار مراجع قدرت متفاوت اند اما قاعده عمل آن مرجع، مشترك است و باید این مرجع را شناسایی و از آنها خلع سلاح کرد (نصری،1385: 20).

لذا در اندیشۀ پسامدرن‎هایی ‎چون نیچه و به‌طور خاص در نظریات فوکو، نمی‎توان قدرت را مایملک دولت یا نهاد و ساختار خاصی در جامعه قلمداد نمود. در حقیقت قدرت را نمی‎توان به مثابه شیء یا امتیازي قابل تملک و تصاحب دانست. بنابراین قدرت بیشتر نوعی استراتژي و تاکتیک است که با عمل‌کردش شناسایی و موجودیت می‎یابد. قدرت چیزي اکتسابی، قابل تملک و تصرف، یا مشارکت پذیر نیست. قدرت از نقاطی نامحدود اعمال می‎شود (گرجی و مرتضوی،1397: 14).

2. مولد و مثبت بودن قدرت در برابر جنبه منفی و سرکوبگرانه آن

درنگرش شایع و رایج (مدرن) نسبت به قدرت، قدرت امري سرکوبگر است که ماهیتاً، در خصومت با منافع فردي است که قدرت بر آن اعمال می‎شود در این گفتمان از قدرت چنین تصور می‎شد که قدرت که از نقطه‌اي مرکزي  )حاکمیت ( اعمال می‎شود، شکلی منفی دارد  )سرکوبگر، بازدارنده و منع‌کننده است( و براساس نوعی قرارداد که در آن تمایزي جدي میان حاکم و تابع وجود دارد، استوار است. در صورتی‌که در اندیشه پسامدرنیسم دیگر قدرت صرفاً به‌عنوان شکلی سرکوب‌کننده یا بازدارنده مورد مطالعه قرار نمی‎گیرد، بلکه باید اثرات ایجابی قدرت و موارد حاصل از آن را مورد لحاظ قرار داد.

مهم‌ترین تولید قدرت در وجه مولد بودنش، دانش است. قدرت، دانش و رژیم حقیقت خاص خود را پدید می‎آورد. فوکو در «رژیم‌هاي هنجارساز» می‎خواهد، نشان دهد که چگونه برخی ازهنجارهاي خاص در یک زمان تاریخی معین ظهور کرده یا جابه‌جا می‎شوند و بدین ترتیب، در ادعاي این نظام‌ها مبتنی بر طبیعتی ساده و مسلم بودن تردید روا می‎دارد (زایری و کچویان،1388: 19).

قدرت و دانش مستلزم یکدیگرند. هیچ رابطۀ قدرتی بدون شناختن حوزه­اي از دانش مربوط بدان وجود ندارد و هیچ دانشی هم وجود ندارد که در عین حال متضمن و برساخته قدرت نباشد.

در واقع قدرت/ دانش در نظر نیچه و فوکو دلالت بر این دارد که روابط قدرت و گفتمان‌هاي علمی متقابلاً در شکل دادنِ یکدیگر نقش دارند و نباید رابطه آنها را پیش‌گویانه و مبنی بر اینکه دانش به قدرت منجر می‎شود دانست پس روابط آنها به نوعی همبستگی است تا اینکه رابطه علی و معلولی باشد.

3. نفی فراروایت‌هاي مشروعیت‌بخش قدرت

لیوتار در جستجوي مفهومی از قدرت و سیاست است که فارغ از فراروایت‌هاي عقل و استدلال برتر مشروعیت‌بخش، بتواند به ناهمسانی‎ها ‎و تفاوت‌ها، اجازۀ ایفاي نقش بیشتري دهد و از کثرت و چندپاره‌گی در عوض کلیت و وحدت حمایت کند. بی‎ثبات نمودن گفتمان مسلط یا فراروایت‎ها، مستلزم فهم دوبارۀ معناي مفاهیم کلیدي چون دولت، قدرت، امنیت، مشروعیت و همچنین امکان ارزیابی وجوه مشترك خرده‌گفتمان‎ها ‎یا روایت‌هاي خرد و محلی است. با بی-ثباتی مبانی مشروعیت و قدرت و دولت، هیچ فراروایت منفردي نمی‎تواند تصویر واضح از حقیقت یا عدالت ارائه دهد و نتیجۀ آن ضرورت گسترش افق‌هاي گفتگو و ایجاد انعطاف و پیچیده‌گی بیشتر در تفکر و تعدد دیدگاه‎ها ‎است(تاجیک،1388: 40).

در واقع مشروعیت سیاسی در پسامدرنیته، اغلب درون انواع مختلف و متفاوت خرده‌گفتمان‎هایی ‎قرار دارد که متضمن کثرت‌گرایی، موضوعات و مسائل محلی و گروه‌هاي هویتی و غیره است و هرگز بیرون یا فراتر از آنها قرار نمی‎گیرد.

در جامعۀ پست‎مدرن روایت‌هاي خرد متعدد به طور فشرده و تنگاتنگ در کنار و درون هم قرار دارند. این کارناوال عظیم روایت، جایگزین حضور یکپارچه فراروایت واحد شده است(بابایی،1386: 729). بدین گونه است که در جهان مجمع‌الجزایروار لیوتار نمی‎توان سراغی از یکپارچگی و کلیت مفاهیم گرفت و مفهومی چون قدرت نیز در همین نسبت به صورتی کثرت‌مند فهم می‎شود. پس بر این اساس، در اندیشه پسامدرن دیگر نمی‎توان در جستجوي یک روایت مشروعیت بخشی براي قدرت، آن هم در گونۀ «کلیت » آن بود.

در نظر لیوتار دانش پسامدرن صرفاً ابزار مراجع قدرت نیست بلکه به‌گونه‌اي است که حساسیت ما را نسبت به تفاوت‎ها ‎پرورش می‎دهد و توان ما را در تحمل تفاوت‎ها ‎و وفاق ناپذیری‌ها افزایش می‎دهد. در اندیشۀ لیوتار، توجه هر چه بیشتر به تفاوت و عدم حذف آن در روابط قدرت در شبکه جامعه است. به نظر او امکان پذیري یا حتی رسیدن به هر نوع سیاست رهایی‌بخش و اجماع، مبتنی بر نگرش تمامیت‌گرا و جهان‌شمول خواهد بود که چشم خود را به روي تفاوت‎ها ‎می‎بندد. در این راستا یگانه طریق رهایی را در این می‎داند که سیاست و قدرت در مفهوم سنتی آن که با قدرت فراگیر طبقات یا دولت‎ها ‎سرو کار دارد، کنار گذاشته شود و راه مبارزات سیاست هویتی، به صورت پراکنده فراهم آید. در واقع از این منظر فراروایت‌هاي دانش و عدالت، به سان کلیت‌هاي مشروعیت بخش به قدرت، موجب می‎گردند تا همگونی و همسانی جاي تفاوت و تمایز را بگیرد و اندیشۀ پسامدرن و دیدگاه لیوتار اساساً در جهت نفی همین همسانی‎ها ‎و همگونی‌هاي منتج از کلیت‌هاي مشروعیت‌بخش نسبت به قدرت است. به عقیده لیوتار، قدرت و اقتدار اعمال‌شده از سوي این دسته از فراروایت‌هاي کلان خواه براي ادغام و خواه براي کنار زدن تمامی دیگر هویت‎ها، موجودیت‎ها ‎و تاریخ‎ها ‎قدرت و اقتداري از نوع تمامیت خواه) توتالیتري (آن است و در نهایت به حاکمیت بی‎چون و چراي هراس و وحشت از نوع کشتارهاي همگانی منتهی می‎گردد؛ چنانکه در دو جنگ جهانی این وضع پیش آمد(گرجی و مرتضوی،1397: 19).

4. شبکه‌مندي و سیالیت روابط قدرت

در بیان مفهوم قدرت، دیگر نمی‎توان آن را به یک مرکز و واحدي خاص نسبت داد. همانطورکه پیشتر بیان شد قدرت را بایستی در عملکردها و اثرات آن در مجموعه روابط ملاحظه کرد. روابطی که به خاطر نابرابري های‌شان بی‎وقفه حالت‎هایی ‎از قدرت را سبب می‎شوندکه بی‎ثبات و پراکنده اند. از این چشم انداز قدرت به صورت پراکنده، نامعین، چند وجهی، داراي اشکال گوناگون و به عنوان شبکه‌اي از روابط در سراسر جامعه پخش است ( conner1997:65). در این صورت نقطۀ کانونی براي قدرت وجود ندارد، بلکه شبکۀ بی‎پایان روابط قدرت وجود دارد که در نقاط نامحدود اعمال می‎شود.

در نظر نیچه، قدرت به مثابۀ رابطه بین نیروهاست. بر همین اساس نیچه قدرت را در تمامی زوایاي زنده‌گی جاري می‎داند و بر این باور است که زندۀگی را باید ارادۀ معطوف به قدرت دانست(خالقی،1385: 273).

بدین ترتیب نیچه مفهوم زنده‌گی را به قدرت ارتباط می‌دهد و ارادۀ معطوف به قدرت نیچه تعبیري است که وي از زنده‌گی و حیات اجتماعی افراد ارائه می‎دهد. از دید او عنصر اصلی زندگی قدرت است که افراد را جهت ادامۀ زنده‌گی آماده ساخته و به حیات اجتماعی آنان معنا و مفهوم می‎دهد. اراده معطوف به قدرت در همه فعالیت‌هاي سیاسی و در علوم دخیل است؛ سراسر طیف احساسات و عواطف ما را تحت تأثیر قرار می‎دهد و در هر زمینه اجتماعی، خانواده‎‌گی و غیره حاضر است.

قدرت در شبکه‌اي از روابط و به صورت شبکه‌مند به کار گرفته می‎شود، نه تنها افراد در میان کارهاي این شبکه در گردش اند؛ همیشه در مقام اعمال یا قبول قدرت اند. در واقع آنهایی که تحت سلطه اند با آنهایی که مسلط اند هر دو به یک اندازه بخشی از شبکه قدرت به ‌شمار می‎روند. قدرت در انحصار حاکمان مطلق نیست، در سراسر نظام اجتماعی پخش و پراکنده است. کار حکومتی نیز صرفاً توسط ارگان‌هاي دولتی انجام نمی‎گیرد؛ بلکه توسط ارگان‌هاي غیردولتی صورت می‎گیرد و از سوي دیگر حکومت با اعمال قدرت خود توسط گفتمان‌هاي تخصصی مختلف سعی در تنظیم رفتار شهروندان دارد(کلانتری،1386: 116). لذا منظر پسامدرن از قدرت بیشتر بر فهم چگونگی در هم تنیده بودن شبکه‌هاي قدرت و دانش و گفتمان‌هاي تخصصی آن توجه دارد.

• نظام بین‎الملل و پست‎مدرن ها

پست‎مدرنیسم یا پسا ساختارگرایی یک مکتب فکری و یک فرانظر به شمار می‎آید که هدف آن نقد و بازسازی مبانی نظریه‎های ‎اثبات‌گرایی روابط بین‎الملل است. از این رو، از آن‌جا که نظریه‌پردازان پست‎مدرن منکر و مخالف علم مستقل روابط بین‎الملل و یک نظریة واحد یا فراروایت در روابط بین‎الملل هستند، رهیافت پست‎مدرن را یک نظریه قلمداد نمی‎کنند. با این وجود با توجه به اصول و مبانی این رهیافت در روابط بین‎الملل می‎توان از نظریة پست‎مدرن روابط بین‎الملل سخن گفت. پست‎مدرنیسم در روابط بین‎الملل کلیة مفروضات و اصول‌شناسی، معرفت‎شناسی ‎و روش‎شناسی ‎نظریه‎های ‎اثبات گرا را نقد و رد می‎کند. از این رو، پست‎مدرنیسم یکی از اضلاع مناظرة سه‌ضلعی چهارم در روابط بین‎الملل است که هر دو طبق نظریۀ خردگرایی و انتقادی را به چالش می‎کشد. رهیافت پست‎مدرن در روابط بین‎الملل بر هستی‎شناسی ‎کاملاً متفاوتی از نظریه‎های ‎خردگرا و اثبات‌گرای روابط بین‎الملل استوار است. نظریه‌پردازان پست‎مدرن برخلاف رهیافت‎های ‎اثبات‌گرا، جهان متشکل از اجزا را انکار و رد می‎کنند و در عوض در صدد فهم فرآیندها و رویه‎هایی ‎هستند که این موجودیت)افراد، اعیان، فرآیندها، حوادث، ساختارها( را تولید کرده اند. از این رو واقعیت و جهان خارجی وجود ندارد که قابل شناخت عینی باشد. واقعیت و جهان اجتماعی یک سازة گفتمانی و زبانی است که هیچ وجود هستی‌شناختی ندارد، این زبان و گفتمان است که واقعیت را می‎سازد؛ زبان میانجی تجربه و واقعیت است به طوری که سوژة انسانی دسترسی بی‎واسطه به جهان ندارد اما زبان میانجی خنثی و بی‎طرف نیست بلکه ماهیتی سازنده دارد؛ زیرا رویه‎های ‎زبانی معنا را تولید می‎کنند. به طوری که هیچ معنای اجتماعی یا انگاره‌ای که خارج از زبان نهاده شده باشد، وجود ندارد، هیچ عالم پدیدارشناسانة فکری و روانی وجود ندارد که در پشت کلمات کشف گردد(دهقانی فیروزآبادی،1377: 171)

انکار وجود معنای نهایی و غایی در خارج از زبان نشأت گرفته از اعتقادات پست‎مدرنیسم به فقدان فاعل‎ شناسای ‎خود مختار و خلاق است. چون رهیافت نظری پست‎مدرنیسم، سوژة خودمختار با هویت ثابت که در مرکز جهان هستی قرار دارد را رد می‎کند. از این رو، سوژة انسانی به صورت کاملاً تکوین‌یافته با هویت و شخصیت شکل‌گرفته وارد جهان نمی‎شود، بلکه او به وسیلة اجتماعی شدن و فرهنگ‌پذیری تکامل می‎یابد.

هستی‎شناسی ‎پست‎مدرن، معرفت‎شناسی ‎متمایزی از اثبات‌گرایی را ایجاب می‎کند. اولین اصل معرفت‎شناسی ‎پست‎مدرن آن است که هیچ نقطه‌ای خارج از جهان وجود ندارد که بتوان از آنجا به مشاهدة جهان پرداخت؛ کلیة مشاهدات در روابط بین‎الملل همگی جزئی از جهانی هستند که در صدد توضیح و توصیف آن می‎باشند و آن را تحت تأثیر قرار می‎دهند. از این رو، نظریه‎های ‎روابط بین‎الملل نمی‎توانند از نظر سیاسی خنثی و بی‎طرف باشند، بلکه تأثیرات اجتماعی و سیاسی اجتناب ناپذیری دارند. پست‎مدرنیسم برای آشکار ساختن روابط قدرت و معرفت از روش تبارشناسی بهره می‎گیرد. رویکرد تبارشناسانه منکر این اندیشه است که می‎توان معانی اشیا و پدیده‎ها ‎را به صورت تعینی در تاریخ شناسایی و معین کرد. تبارشناسی رویکردی، ضد جوهرگرا و ضد مبناگرا است که استدلال می‎کند هر دانش و معرفتی در زمان و مکان خاصی قرار گرفته و از دیدگاه خاصی صادر می‎شود، به گونه‌ای که دانش هیچ وقت بی‎قید و شرط نیست. از این رو، در معرفت‎شناسی ‎پست‎مدرنیسم حقیقت واقعی وجود ندارد؛ این معرفت‎شناسی ‎متضمن انکار امکان ارائة یک نظریة عام فرازمانی و فرامکانی یا فراروایت در روابط بین‎الملل است.

رویکردهای پست‎مدرن کاملاً در قالب روش‎های ‎رایج و متداول در روابط بین‎الملل جای نمی‎گیرند. از این رو، پژوهش‎های ‎پست‎مدرن از تحلیل‎های ‎تجربی و مشروح سود می‎برند. پست‎مدرنیسم یک روش تحلیل متنی به صورت تحلیل محدود متن‎های ‎شفاهی یا کتبی یا گفتمان نیست، بلکه روشی است که رویه‎های ‎اجتماعی، اعیان و نهاد را به صورت یک متن در نظر می‎گیرد که می‎تواند بر حسب توانایی آنها در تولید معنا، کارکرد گفتمانی و روابط قدرت و ساختارهایی که تولید می‎کنند و خود بخشی از آن هستند، تفسیر شوند از این رو به‌جای روش تجربی از روش تفسیری استفاده می‎شود(پور احمدی،1389: 130).

پست‎مدرن از جمله دیدگاه‎هایی ‎است که همزمان با طرح موج انتقادی برای زیر سؤال بردن مبانی و شالوده‎های ‎شناخت مدرن مطرح شد، در این حوزه نیز گزاره‎های ‎طرح شده نشان دهندة این امر است که پست‎مدرن‎ها ‎همچون نظریه پردازان نظریة انتقادی نقش گسترده‌ای را برای فرهنگ در تحلیل‎های ‎خود از روابط بین‎الملل در نظر می‎گیرند. از نظر پساتجددگرایان پروژة مدرن به عنوان یک برخاستة فرهنگی تلقی می‎شود که می‎کوشد شیوة خاص تفکر عقلانیت را به گوشه‎های ‎جهان بسط دهد و به نام ترقی تنوع را نابود کند(مشیرزاده،1385: 236). از سوی دیگر پست‎مدرن‎ها ‎بر این عقیده اند که پروژة مدرن باعث حذف دیگران و به حاشیه راندن آنها شده است.

بنابراین، بر تنوع و تکثر تأکید می‎کنند و به دنبال صدا دادن به حاشیه‌ای هستند که از منظر پست‎مدرنیسم، ارزش‎ها، اعتقادات و رفتارهای انسانی طبق شرایط فرهنگی و اجتماعی متفاوت اند؛ زیرا هیچ ویژه‌گی یا ارزشی وجود ندارد که کاربرد عام و جهانی داشته باشد. فرهنگ پست‎مدرن فرهنگی است که دیگر میان فرهنگ برتر و منحط توده‌ای تمایزی قائل نمی‎شود(کاکس،1385: 42).

پست‎مدرنیسم به عنوان یکی از نظریه‎های ‎پسا‌‌‌‌ اثبات‌گر که از گسترش یا تغییر دستور کار موجود در روابط بین‎الملل ممانعت می‎کند، با تأکید بر ساخته بودن جهان به عنوان یک متن به دنبال آن است تا از طریق شالوده‌شکنی و قرائت دوبارة متون نشان دهد چگونه هر متن برشالوده‎های ‎مصنوعی استوار است که با استفاده از ضدیت‎های ‎عینی و طبیعی در زبان ساخته شده است؛ آنها معتقدند که ما هویت خود را از طریق تمایز مرزهای هویتی خودمان با دیگران ترسیم و فضایی دوگانه و تقابلی نظیر)سیاه - سفید(، )زن -مرد(، )خودی - بیگانه( ایجاد می‎کنیم که اغلب با ارزش‌گذاری سلسله مراتب موجود را سرنگون کنند و در نهایت آن چه شکل می‎گیرد روایات متعدد و متکثر است که خود باعث شکل‌گیری هویت‎های ‎متعدد می‎شود.

شاخه‌ای دیگر از پست‎مدرن‎ها ‎که بر رابطة قدرت و شناخت تأکید می‎کنند این مفهوم اثبات‌گرایانه را که بین قدرت و شناخت رابطه‌ای وجود ندارد، رد می‎کنند و معتقدند قدرت دانش را به وجود می‎آورد و خود نیز متکی به آن است. بنابراین، هیچ چیزی وجود ندارد که در خارج از حیطة قدرت باشد و تلاش می‎کنند از طریق تبارشناسی رابطة بین قدرت و شناخت را آشکار کنند(مشیرزاده،1385: 36).

در مجموع، پست‎مدرن‎ها ‎معتقدند هویت یکی از صورت‎های ‎برخاستة اجتماعی است که بر افراد تحمیل می‎شود؛ هر کس کنترل هویت را در دست داشته باشد تأثیر عمیقی بر زنده‌گی و سرنوشت افراد، گروه‎ها ‎و جامعه خواهد داشت. بنابراین،هویت امری مبتنی بر قدرت است. آنها معتقدند هویت‎های ‎انسانی به طور مداوم در حال ساخته شدن و بازبینی هستند و محیط‎های ‎گوناگون اجتماعی حاصل گونه‎ها ‎و اشکال خاصی از قدرت است. پست‎مدرن‎ها ‎معتقدند هویت با شکل دادن به مرزهای مصنوعی قوام پیدا می‎کند که در ورای این مرزها دیگر بودن سرکوب می‎شود. برهمین اساس است که دولت‌مردان با استفاده از رابطة هرج و مرج در نظام بین‎الملل و نظم داخلی جهان را به دو عرصة خشونت در خارج از دولت‎ها ‎و اجتماع داخلی سامان یافته تقسیم می‎کنند. همچنین آنها با گفتمان ژئوپلیتیک و بازنمایی جهان در قالب اردوگاه‎های ‎متعارض و متخاصم مرزهای هویتی میان دولت‎ها ‎و خطوط جغرافیایی که حول کشورها کشیده شده است را تبیین می‎کنند که این به معنای حذف بازنمایی‎ها ‎و گفتمان است؛ در مقابل، پست‎مدرن‎ها ‎خود معتقدند که هویت پست‎مدرن با وجود شناسایی تمایزهای دیگران، آنها را به گونه‌ای که باید مغلوب شوند، نمی‎پندارند(مشیرزاده و ابراهیمی،1389: 315).

پست‎مدرنیست‎ها ‎اعتقاد دارند که علت این درگیری این است که یک نحلة فکری پیدا شده و می‎خواهد بر دیگر نحله‎های ‎فکری سلطه داشته باشد و مانع همکاری بین‎المللی شده و به دلیل مقاومت دیگران، درگیری و تلفات به وجود می‎آید و پیشنهاد پست‎مدرن‎ها ‎این است که همة نحله‎های ‎فکری باید استقلال داشته باشند. آنان قائل به نفی فرا روایت‎ها، تعداد روایت‎ها ‎و همکاری بین‎المللی در عرصة روابط بین‎المللی هستند. در نتیجه می‎توان دوران بعد از جنگ جهانی دوم را به‌عنوان مقطع ورود و نقطة عزیمت پست‎مدرن‎ها ‎در حوزة روابط بین‎الملل دانست.